Tematem pracy jest rola polityczna, kulturalna oraz społeczna kościoła w okresie średniowiecza. Będzie ona obejmowała następujące zagadnienia: rozwój chrześcijaństwa w Cesarstwie Rzymskim i Bizancjum, chrzest Franków, powstanie Państwa Kościelnego, koronacja cesarska Karola Wielkiego, renesans karoliński, chrzest państwa germańskiego, koronacja cesarska Ottona I oraz spór o inwestyturę. Przedstawię historię konfliktów między cesarzami Rzeszy Niemieckiej a papiestwem, a także okres niewoli awiniońskiej. Na zakończenie wspomnę o roli kościoła w rozwoju kultury i nauki w Średniowiecznej Europie
Pierwszy etap rozwoju kościoła chrześcijańskiego przypada na schyłek istnienia Imperium Rzymskiego. W roku 313 cesarz Konstantyn Wielki wydał Edykt Mediolański zrównując w prawach chrześcijaństwo z politeistyczną religią rzymską. Wcześniej wspólnoty chrześcijańskie były nielegalne i prześladowane, przede wszystkim z powodu braku akceptacji dla stosunków społecznych w Rzymie i obowiązującej religii. W roku 380 cesarz Teodozjusz Wielki uznaje liczącą zaledwie niecałe 400 lat religię za państwową. Od tego momentu wzorowany na organizacji państwowej Kościół Katolicki będzie stale poszerzał swe wpływy i władzę.
W roku 476 upadło Cesarstwo Zachodniorzymskie natomiast Kościół pozostał jedyną dobrze zorganizowaną instytucją posiadającą silne zaplecze logistyczne i naukowe. Rzym, w którym mieści się do dziś siedziba najwyższego hierarchy kościelnego – papieża, znalazł się w trudnej sytuacji. Otoczony przez barbarzyńskie plemiona Germanów musiał szukać silnych sojuszników chętnych do przyjęcia nowej religii i wspierania papiestwa. Pierwszym ochrzczonym władcą został Chlodwig, wódz Państwa Franków, który przyjął chrzest w roku 496. Zyskał on dzięki temu poparcie Konstantynopola – Imperium Wschodniorzymskiego, które było w tamtym okresie najbardziej liczącą się potęgą w Europie. Kościół zyskiwał dzięki chrystianizacji coraz znaczniejszy majątek oraz coraz większą władzę. Dzięki ofiarności wiernych został właścicielem ogromnych dóbr ziemskich, których często nie był w stanie sam zagospodarować. Dostojnicy kościelni stawali się powoli częścią tworzącej się drabiny feudalnej oddając swe tereny w użytkowanie chętnym pod warunkiem uiszczenia odpowiedniego czynszu. Nadania kościelne to tak zwane prekaria (od łacińskiego precarium – prośba). Dzięki odpowiednim mechanizmom majątek kościelny wciąż się powiększał. W miarę upływu czasu dynastia Merowingów, którą zapoczątkował Chlodwig, a której legendarnym protoplastą był Meroweusz, zaczęła tracić władzę na rzecz wysokich urzędników dworskich zwanych Majordomusami. Tymczasem Rzym znalazł się w niezwykle trudnej sytuacji. Zagrożony przez Longobardów nie mógł liczyć na pomoc Konstantynopola z powodu rozbieżności natury dogmatycznej, musiał więc szukać nowych sojuszników, którzy mogli by zagwarantować niezależność Rzymu. Do tej roli nadawał się idealnie Pepin Krótki, Majordom który praktycznie sprawował władzę w Państwie Franków, jednak korona prawnie należała do członków dynastii Merowingów. Postawił on papieżowi Zachariaszowi pytanie kto powinien sprawować władzę w państwie, czy silni czy słabi. Papież opowiedział się za Majordomem. W roku 751 odsunięto od władzy ostatniego Merowinga – Childeryka III a pełnoprawnym władcą został Pepin. Nowy władca zaciągnął u Papieża dług wdzięczności, który szybko, bo już w trzy lata później, przyszło mu spłacić. O pomoc w walce z Longobardami zaapelował papież Stefan II. Po krótkiej kampanii ziemie Egzarchatu Raweńskiego zostały przekazane papieżowi w charakterze władcy świeckiego. Do kolejnej interwencji Pepina doszło w roku 756, kiedy to Longobardowie oblegli Rzym. Za złamanie zawartego wcześniej układu musieli zapłacić powiększeniem terytorium przyznanego Stolicy Apostolskiej. W ten sposób powstało istniejące do dziś (lecz ograniczone zaledwie do terenu Watykanu) suwerenne Państwo Kościelne, w którym najwyższą władzę sprawował papież. W tym okresie między władzą świecką a kościelną panowała względna równowaga sił, w której żadna ze stron zdecydowanie nie dominowała nad drugą.
Po śmierci Pepina Krótkiego w roku 768 władzę objął jego syn – Karol zwany później Wielkim. On również musiał interweniować w Italii, w roku 773, chroniąc Rzym za pontyfikatu papieża Hadriana przed Longobardami. Karol wykorzystał w pełni wykorzystał swe zwycięstwo dokonując aneksji podbitego kraju i przyjmując tytuł króla Longobardów. Karol gościł również w Rzymie, gdzie potwierdził nadania ojcowskie oraz złożył niezrealizowaną obietnicę powiększenia ziem Państwa Kościelnego. Interwencje w obronie Rzymu osłabiały pozycję papiestwa, które stało się zależne od pomocy zewnętrznej. Państwo Franków wciąż poszerzało swe terytorium nabierając cech mocarstwa. Karol Wielki zdając sobie sprawę ze swej potęgi planować zaczął stworzenie uniwersalistycznego cesarstwa łączącego Wschód i Zachód. By osiągnąć zamierzony cel gotów był poślubić synobójczynię, cesarzową bizantyjską Irenę. Jego zamiary uprzedził papież Leon III, który obawiał się całkowitego podporządkowania Kościoła władzy świeckiej. Podczas nabożeństwa Bożonarodzeniowego mającego miejsce w bazylice Św. Piotra (25.12.800) niespodziewanie włożył Karolowi na głowę diadem cesarski. Akt koronacji był wielkim zaskoczeniem i stawiał nowego cesarza w niewygodnym położeniu – to papież stawał się w oczach wiernych dysponentem korony cesarskiej natomiast cesarz zepchnięty został do roli elekta. Karol Wielki umarł w roku 814 a imperium Franków zostało podzielone po zawarciu traktatu w Verdun (843) pomiędzy trzech wnuków Karola – Karola Łysego, który objął we władanie tereny zajmowane obecne przez Francję, Lothara, który odziedziczył tytuł cesarski i ziemie środkowej Frankonii oraz Italię oraz Ludwika Niemca, który władał w Germanii. Od tej chwili na zimiach dawnego państwa Franków zaczynają tworzyć się państwa narodowe – Niemcy i Francja.
Dynastia Karolińska upadła w Niemczech w roku 887, jednak pierwszym władcą, który umocnił pozycję Rzeszy Niemieckiej był Otton I, któremu ofiarowano koronę w 936 roku. W 961 roku, na proźbę papieża Jana XII, podjął on wyprawę do Włoch, której celem było poskromienie króla włoskiego Berengara, który wykorzystując zamieszanie wewnętrzne w Rzeszy zerwał zależności lenne i zagrażał suwerenności papiestwa. Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem i Otton koronował się na króla Italii. Papież w zamian za udzieloną pomoc nadał Ottonowi tytuł cesarski (2 luty 962). Nie przewidział jednak tego, że Otton prowadzić będzie politykę uniwersalistyczną nawiązującą do polityki Karola Wielkiego. Ambicją nowego cesarza było podporządkowanie sobie całego świata chrześcijańskiego. Jednym z pierwszych posunięć w tym celu było wydanie statutu, wedle którego papieżem zostać może wyłącznie kandydat, który złoży uprzednio śluby wierności cesarzowi. Statut ten praktycznie podporządkowywał papiestwo cesarstwu. Kontynuatorem polityki Ottona został jego wnuk, Otton III. Zamierzał on stworzyć uniwersalistyczne cesarstwo oparte na równouprawnieniu narodów, z cesarzem na czele państwa chrześcijańskiego i papieżem jako jego doradcą. Otton III podporządkował sobie papiestwo obsadzając je oddanymi sobie jednostkami (Grzegorz V i Sylwester II). Jego plany zdruzgotała nagła śmierć.
W latach 1024 – 1125 w Rzeszy panuje dynastia Frankońsko-Salicka. Jest to okres największego uzależnienia kościoła od cesarstwa, którego szczyt przypadł na okres sprawowania władzy przez Henryka III (panuje 1039-1056) nazywany cezaropapizmem. Papieże byli wykonawcami planów politycznych cesarza, który utwierdzony w przekonaniu, że tylko król Niemiec ma prawo do korony cesarskiej stosował inwestyturę oraz nadawał duchownym ziemię żądając hołdów lennych. Ponadto w roku 1054 doszło do trwającego do dziś rozłamu kościoła na część wschodnią – z głównym ośrodkiem w Bizancjum oraz zachodnią – ze stolicą w Rzymie. Podział ten nazywamy Schizmą Wschodnią, trwa on do dziś.
W XI wieku uzależniony od władzy świeckiej, feudalizacji i toczony wewnętrznym rozkładem (symonia, nikolaizm, powszechna demoralizacja, brak wykształcenia duchownych, nieprzestrzeganie celibatu) kościół wymaga drastycznych reform. Zadania tego podjął się papież Grzegorz VII Hildebrandt (pontyfikat: 1073 – 1085) wywodzący się z reformatorskiego zakonu w Cluny. W dokumencie „Dictatus papae” (1075) ogłosił on program naprawy kościoła, którego główne założenia to:
– władza duchowna reprezentowana przez papieża jest wyższa od władzy doczesnej reprezentowanej przez cesarza
– papież dysponuje insygniami władzy świeckiej – państwa winny realizując prawo stanowione realizować- prawo boże
– wykonawcą prawa bożego jest stan duchowny, który został wybrany i powołany przez samego Boga – wszystkie godności kościelne należy obsadzać- zgodnie z prawem kanonicznym
– postanowień papieża nikt nie może zmienić- , natomiast on może zmieniać- postanowienia cesarskie
– walka z demoralizacją w kościele
Program „Dictatus papae” doprowadził do konfliktu z królem niemieckim Henrykiem IV, kiedy w roku 1075 synod rzymski potępił inwestyturę świecką. W odpowiedzi Henryk IV zwołał własny synod biskupów do Wormacji, gdzie zakwestionowano legalność wyboru papieża, a sam król wypowiedział mu posłuszeństwo. Grzegorz VII po tym fakcie rzucił na Henryka IV klątwę, zwalniając jego poddanych z przysięgi wierności. Władca w obawie przed detronizacją postanowił ukorzyć się przed papieżem. 25 Stycznia 1077 stanął pod murami zamku w Cannosie. Po trzech dniach oczekiwania przyjął go papież i zdjął klątwę. Cannosa to symbol największego ukorzenia władzy świeckiej przed władzą kościelną. Jednak Henryk IV nie poniechał zemsty. W 1080 zwołał synod w Tyrolu, gdzie pozbawił papieża tiary i tron Rzymski obsadził lojalnym wobec niego Klemensem III, który koronował go na cesarza w 1084.
Po śmierci Henryka IV władzę obejmuje Henryk V, który podczas koronacji cesarskiej (Sytria, Styczeń 1111) podpisuje z papieżem Paschalisem II umowę o zrzeczeniu się świeckiej inwestytury w zamian za zrzeczenie się przez kościół własności lennych. Decyzja ta budzi gwał
towny sprzeciw prałatów, umowa zostaje zerwana. Henryk V uwięził Paschalisa II, który uznał w końcu system inwestytury świeckiej za legalny. Nowym papieżem zostaje Kaliks II. Doprowadza on do ugody z cesarzem niemieckim zawartej w 1122 roku w Wormacji (Konkordat Wormacki). Postanowienia Konkordatu Wormackiego:
– wybór biskupów przez duchowieństwo
– cesarz zrzeka się inwestytury – inwestytura w rękach papieża
– cesarz nadaje lenno duchownym wskazanym przez papieża
Ugoda ta w wyraźny sposób osłabiała władzę cesarską w stosunku do kościelnej.
W roku 1095 miało miejsce bardzo ważne wydarzenie w historii kościoła – na soborze w Clermont papież Urban II ogłosił hasło Świętej Wojny z niewiernymi. Korzyści dla kościoła wynikające z ruchu krucjatowego:
– przejęcie opieki nad miejscami świętymi
– powstrzymanie ekspansji islamu
– uzyskanie zwierzchnictwa nad Bizancjum
– ożywienie religijne
– poszerzenie ziem należących do papiestwa
– wzrost autorytetu papiestwa
W ruch krucjatowy włączyło się całe społeczeństwo ówczesnej Europy. W walkach uczestniczyli zarówno chłopi (I Krucjata), rycerstwo (wszystkie wyprawy), władcy (przede wszystkim III Krucjata zwana Wyprawą Głów Koronowanych), a nawet dzieci (tragiczna w skutkach nienumerowana wyprawa w roku 1212). Krucjaty wywarły ogromny wpływ na losy kościoła oraz Europy. W tym okresie powstały zakony rycerskie – między innymi Zakon Krzyżacki, będący przekleństwem średniowiecznej Polski oraz Zakon Templariuszy, słynący ze swego bogactwa, którego kasata będzie przyczyną konfliktu między papiestwem a królem Francji, Filipem IV Pięknym. Zorganizowano VII krucjat numerowanych i dwie, które nie mają własnej liczby (wyprawa Fryderyka Sycylijskiego i Krucjata dziecięca). Początkowo wyprawy odnosiły sukces za sukcesem – zdobyto Jerozolimę, podporządkowano zwierzchności chrześcijańskiej ogromne połacia ziemi (utworzono hrabstwo Edessy i księstwo Antiochii), jednak napór żywiołu islamskiego musiał prowadzić do ostatecznej klęski. Wyprawy krzyżowe odbywały się w latach 1096 – 1291. Nie sposób jednoznacznie ocenić ich skutków i dalekosiężnych efektów, które widać do dziś (konflikt z ekstremizmem islamskim).
Skutki pozytywne to:
– ożywienie gospodarcze
– ożywienie handlu; powstał pierwszy bank (1156)
– rozwój przemysłu stoczniowego
– usprawnienie żeglugi
Skutki negatywne:
– zniszczenie Bizancjum – centrum kultury i nauki, bastionu ochrony przed Turcją
– zaciągnięcie dżumy do Europy
– śmierć- tysięcy ludzi
– rozniecenie fanatyzmu religijnego
– nie udało się powstrzymać- islamu
– powstaje zakon Dominikanów (1215/16), który stanowić- będzie trzon Świętej Inkwizycji
Od 1198 pontyfikat papieski sprawował Innocenty III, który doprowadził do konfliktu w Rzeszy. Poróżniony z cesarzami poparł wybór Fryderyka II Sycylijskiego, który został cesarzem, sądząc, że będzie on uległy. Jednak Fryderyk II miał inne plany – chciał stworzyć uniwersalistyczne cesarstwo, a w papiestwie upatrywał wroga. Sam zorganizował krucjatę, odzyskał Jerozolimę i koronował się na króla. Ożenił się z księżniczką jerozolimską pragnąc rozciągnąć swoje zwierzchnictwo nad chrześcijaństwem. W 1232 wkroczył do Włoch walcząc przeciw miastom lombardzkim i papieżowi, których pokonał w 1237, co uczyniło go politycznym władcą całych Włoch i zagroziło papiestwu. W 1245 papież Innocenty IV zwołał synod w Lion, gdzie rzucił klątwę na Fryderyka II, dokonał jego detronizacji, odsunął dynastię Sztaufów od władzy w Rzeszy i wezwał do wyboru następnego cesarza. Wystąpienie to wywołało wojnę domową. Fryderyk II Sycylijski umarł w 1250 natomiast Sztaufowie tracą ostatecznie zarówno koronę jak i Sycylię.
Na przełomie XIII i XIV wieku upadł uniwersalizm cesarski i papieski. Wtedy to król Francji, Filip IV Piękny (panuje od 1285 do 1314) wszedł w głęboki konflikt z papieżem Bonifacym VIII spowodowany kasatą zakonu Templariuszy i opodatkowaniem kleru. Wysłannicy królewscy udali się do Rzymu i doprowadzili do śmierci papieża, którego następcą został Klemens V. W roku 1308 Filip IV przeniósł stolicę papieską z Rzymu do Awinionu we Francji, gdzie będzie się ona mieściła przez 70 lat. Okres ten nazywany jest Niewolą Awiniońską. Zakończył go papież Grzegorz IX, który pod wpływem św. Katarzyny ze Sieny powrócił do Rzymu, co nie zamknęło jednak problemu. Od 1378 mówimy o dwóch siedzibach papieży – w Rzymie oraz w Awinionie. Jest to początek tak zwanej Schizmy Papieskiej (lub Schizmy Zachodniej). Na jej rozwiązanie poświęcono trzy sobory:
– Piza – 1409 – papieży, rzymskiego Bonifacego IX oraz awiniońskiego Benedykta XIII, uznano za niegodnych zaufanie i wybrano Aleksandra V, jednak nikt nie zrezygnował z tiary – w efekcie o władzę walczyło trzech papieży
– Konstancja – 1414-1418 – wybrany został Marcin V, który teoretycznie kończy schizmę, jednak w rzeczywistości duchowni podzielili się na dwa obozy różniące się w stosunku jaki powinien mieć- sobór do papieża
– Bazylea – 1431 – 1439 – ograniczył władzę papieską, zapoczątkował reformę kościelną, dążył do ograniczenia oszustw kleru. Sobór ten zakończył się jednak kolejnym rozłamem – pozbawiono papieża Eugeniusza IV tiary (powodem było to, że Eugeniusz chciał przenieść- sobór w inne miejsce) i wybrano antypapieża – Feliksa V
– Florencja – 1439 – 1445 – doprowadzono do unii z kościołem greckim, ustalono wspólne wyznanie wiary, co w teorii zakończyło czterowiekowy rozłam w kościele, podniosło prestiż papiestwa jednak nie zdołano jednak położyć- kresu wewnętrznemu rozkładowi.
W Średniowiecznej Europie wiara i wspólna władza duchowa w osobie papieża była jednym z czynników konsolidujących społeczeństwa. Miała ona bardzo duży wpływ na życie ludzi. Religia decydowała o rozwoju kultury i kształtowaniu się światopoglądu epoki. była jednym z najbardziej konsolidujących czynników. Między V a XI wiekiem wszystkie państwa Europy Zachodniej, Środkowo-Wschodniej i Północnej przyjęły chrzest. Kościół zaczął zmieniać zwyczaje pogan bądź walcząc z nimi siłą bądź dostosowując je do dogmatów wiary (np. pogańskie zaduszki stały się chrześcijańskim świętem zmarłych). Ważną rolę odegrał kult świętych, gdyż wierzono, że relikwie mają cudowną moc uzdrawiania i pokonywania zła. Kultura wczesnego średniowiecza dzieliła się na uczoną i ludową. Pierwsza dostępna była tylko dla nielicznej, wykształconej części społeczeństwa, druga zachowała wiele z ludowych wierzeń. Jednak obydwie miały wspólny światopogląd – świat jest walką między dobrem a złem, Bogiem a Szatanem, natomiast życie doczesnej jest tylko etapem przejściowym w dążeniu do życia wiecznego. Między XI a XIII wiekiem kultura uczona zaczęła docierać do ludowej dzięki malowidłom i rzeźbom kościelnym, treściom kazań i relacjom wędrownych pielgrzymów. Szacunek u wiernych miały budzić również same kościoły (wykształciły się dwa style architektoniczne: romański, wcześniejszy oraz gotyk), potężne gmachy ozdobione pięknymi freskami, płaskorzeźbami, ze złotymi ołtarzami oraz witrażami.
Bardzo ważnym przedsięwzięciem Kościoła było rozpoczęcie nauczania szkolnego. Najpierw papiestwo zobowiązało biskupów i kapituły do zakładania szkół katedralnych. Obok nich zaczęły powstawać w miastach szkoły zakładane przez nowe zakony. Uczono w nich czytania i pisania po łacinie, modlitw i pieśni kościelnych oraz orientacji w kalendarzu kościelnym. Później jednak kupcy i rzemieślnicy, którym nie wystarczał taki program nauczania, zaczęli zakładać w miastach szkoły prywatne, kupieckie, w których do nauczania elementarnego doszła nauka rachunków, redagowania listów oraz języków narodowych. Efektem tego była postępująca alfabetyzacja ludności świeckiej. Szkoły katedralne i niektóre zakony zaczęły również zakładać uniwersytety. W tym celu sprowadzano nauczycieli i studentów nawet z bardzo odległych krajów. Takie uczelnie wyższe powstały w Paryżu, Oxfordzie, Bolonii i Padwie między początkami XII a połową XIII w. Można było na nich wyróżnić fakultety sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego i cywilnego, medycyny i teologii.Edukacja klasztorna przyczyniła się do rozkwitu filozofii średniowiecznej. Kształtowała ona bowiem życie umysłowe ludności średniowiecznej. Służyła przede wszystkim rozumieniu Pisma Świętego, modlitwie i kontemplacji. W końcu XI i w XII w. rozważania o Bogu stały się nauką, zwaną teologią, a w XIII w. była już ona najważniejszą dyscypliną uniwersytecką.
Również literatura średniowiecza za główną przyjęła tematykę religijną. Zaliczamy do niej żywoty świętych, lirykę Maryjną, modlitwy, kazania, moralitety, misteria, a także dramat liturgiczny oraz wiersze religijno-dydaktyczne. Wszystko to miało służyć ukształtowaniu światopoglądu ludności przyjmującego Boga jako najwyższą władzę i cel wszelkich działań, a człowieka jako rozdartego pomiędzy tęsknotą za niebem, a pokusami ziemskimi.
Do ważnej spuścizny literackiej tej epoki możemy również zaliczyć historiografię, to jest ogół dzieł historycznych. Były to prowadzone przez zakonników i kler katedralny krótkie zapiski rocznikarskie, czyli notatki na temat wydarzeń minionego roku oraz kroniki.
Kościół odegrał niezwykle ważną rolę w polityce Średniowiecznej Europy. Historia Europy i Świata jest nieodłącznie związana z religią chrześcijańska. Krucjaty, spór o inwestyturę oraz Schizma Wschodnia wspominane są do dzisiaj i do dzisiaj kształtują stosunki na arenie międzynarodowej, na przykład pomiędzy państwami islamskimi a chrześcijańskimi. Ponadto przede wszystkim dzięki duchownym prowadzącym kroniki mamy o wiele szerszy wgląd w minione wydarzenia, znamy ich szczegóły. Dzięki klasztorom z kolei powstały pierwsze uniwersytety, pierwsze schematy nauczania, których rozwój trwa do dziś.
