Nazwa ta wywodzi się od francuskiego słowa ?romantisme?, pochodzącego od łacińskiego ?romanticus? ? tzn. niezwykły lub ?romanus? ? czyli romański. Jego dominacja przypada w Europie na okres między Wielką Rewolucją Francuską (1789) a Wiosną Ludów (1848). Za datę rozpoczęcia romantyzmu w Polsce przyjmuje się rok 1822 ? wydanie I tomu poezji Adama Mickiewicza do powstania styczniowego w 1863 roku. Już jednak od utworu niepodległości, a nawet wcześniej rodziły się tendencje zapowiadające romantyzm, objęte wspólną nazwą preromantyzmu. Romantyzm objął wszystkie sfery ludzkiej świadomości i twórczości ? jak: sztukę, politykę, ideologię, filozofię, obyczaje. Natomiast romantyzm polski związany był z przemianami wewnątrz społeczeństwa feudalnego. Był więc wewnętrznie niejednolity. Dlatego też tak się różnił od romantyzmu europejskiego, ponieważ w polskich utworach tej epoki poruszana była sprawa wolności i niepodległości narodu, nowy model patriotyzmu. Intelektualny i artystyczny dorobek romantyzmu jest nieustannie obecny w kulturze epok poromantycznych. Bunt przeciwko normom, zbyt ograniczającym artystę, twórcza ekspresja, programowość wyobraźni ? stały się wartościami sztuki kolejnych pokoleń.
W zaborze rosyjskim nasiliły się uciski na ludność polską, co było, między innymi, przyczyną wybuchu powstania listopadowego w 1830 roku, które zakończyło się klęską. Nastąpił okres ?Wielkich Emigracji? ? Polacy obawiając się silnych represji ze strony zaborcy uciekali głównie do Francji (Hotel Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polskie) i Wielkiej Brytanii (Lud Polski). Rosja rozpoczęła rusyfikację szkolnictwa i administracji. W 1846 roku wybuchły zamieszki w Rzeczpospolitej Krakowskiej, które po kilku dniach zostały stłumione, a Kraków został wcielony do zaboru Austriackiego. W Galicji, z inspiracji zaborcy austriackiego, doszło do buntu chłopów przeciwko ówczesnej szlachcie ? rzeź galicyjska 1846 r. W latach 1848-49 w Europie ?nastała? Wiosna Ludów, co było inspiracją do wybuchu powstania wielkopolskiego i wystąpień w Galicji. W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe, zakończone klęską; po którym nasiliły się represje zaborców, rozpoczęła się nasilona rusyfikacja, mocniej starano się zatrzeć ślady kultury polskiej. Podobna sytuacja była w Wielkopolsce, gdzie zniesiono Wielkie Księstwo Poznańskie; germanizowano szkolnictwo.
Muzykę, twórcy romantyzmu uważali za sztukę najdoskonalszą, w której widzieli możliwość wyrażania najbardziej skomplikowanych i subtelnych uczuć, trudnych niekiedy do ujawnienia w słowach. Pisał o tym Zygmunt Krasiński:
?Jestem przekonany, że muzyka najwyższą jest mową ludzkości; łącząca nas z zaświeciem duchów, wyrażającą wszystkie uczucia na które słów nie mamy, na które przyczyn wynaleźć nie możemy. Muzyka jest to wyjęcie z siebie tego, co najwięcej boskiego mamy i postawienie przed sobą.?
Romantyczne tendencje w malarstwie objawiły się w nowym spojrzeniu na przyrodę jako na twór potężny i tajemniczy, na żywioł kształtów i barw. Podobnie zaczęto traktować historię, wydobywając dramatyzm jej wydarzeń i tragizm uwikłanego w nie człowieka. W świecie ludzkim dostrzeżono także postacie osamotnione i niepowtarzalne.
Młodzi romantycy pozowali na Byronów i Werterów, marzyli o niezwykłych czynach, pośmiertelnej sławie. Uczucia swoje stylizowali według nieszczęśliwej miłości romantycznych kochanków, gardzili prozą życia codziennego, ulegli wpływom mody z zakresu stroju i uczesania. Kobieta powinna wyglądać lekko, zwiewnie, omal bezcieleśnie. Gorset powrócił do mody, był dość długi i nadawał elegantce romantycznej z lat 1820 kibić wąską nie tylko w talii.
Styl romantyczny nie ominą rzeźby i architektury. W rzeźbie romantycznej dominuje element poetycko ? literacki. W architekturze odbiły się zamiłowania historyczne romantyków i ich kult średniowiecza. Z tego kultu wywodził się renesans gotyku. Budowano więc pałace i kościoły w stylu gotyckim. We wnętrzach umieszczano średniowieczne zbroje, dawne świeczniki, galerie portretów przodków. Nie stworzył natomiast romantyzm własnego stylu w budownictwie.
Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, ujmujące świat jako sprawnie funkcjonującą maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo, niezmienne prawa – hasła obalone przez Wielką Rewolucję Francuską. Filozofowie romantyzmu proponowali odmienną wizję świata jako żyjącego i rozwijającego się organizmu.
Immanuel Kant – głosił subiektywizm w postrzeganiu świata. Obraz świata zależy od poznającego go podmiotu. Do wrażeń zmysłowych bowiem człowiek dodaje wyobrażenia. Rozum ludzki tworzy pewne idee, przez które usiłuje uogólnić swe doświadczanie świata.W tym nurcie filozofii mają swe źródła dwa naczelne hasła sztuki romantycznej – idealizm i indywidualizm. Z nazwiskiem Kanta wiąże się także pojęcie z zakresu etyki ? imperatyw kategoryczny- konieczność podporządkowania się jednostki temu, co jej zdaniem powinno stać się prawem powszechnym.
Jan Gottlieb Fichte – woli, czynowi, ideałowi przyznawał pierwszeństwo przed rzeczywistością i materią. Jego filozofia oscylowała w kierunku idealistycznej metafizyki. Za jedną z najważniejszych wartości uznawał wolność. Ogromne znaczenie przypisywał możliwościom jednostki (indywidualizm). Jej możliwości kreacyjne stawiał na równi z mocą Boga.
Fryderyk Schlegl – zajął się rolą artysty w społeczeństwie, głosił ideę sztuki spontanicznej oraz koncepcję uniwersalnej poezji, zbliżającej się do religii. Tworzenie było dla niego aktem boskiej kreacji, w czasie której artysta wznosi się ponad rzeczywistość ziemską, odrzuca wszelkie normy i prawa, dominuje nad swym dziełem i odbiorcą.
Wilhelm Schelling – wprowadził do filozofii pojęcie absolutu, czyli jedynego bytu. Część widzialnego bytu to przyroda, część niewidzialna – duch. Kładł nacisk na rolę ludzkiej wyobraźni, symbolu i mitu. Przyrodę pojmował jako twórczą siłę, mającą charakter duchowy. Sztukę traktował jako sposób poznania rzeczywistości, najwyższy ludzki twór. Artysta przestaje naśladować świat zewnętrzny, usiłuje dotrzeć do ?ducha?, do nieskończoności (irracjonalizm, intuicjonizm). Głosił koncepcję miłości romantycznej jako uczucia, które ma wymiar kosmiczny – od miłości zmysłowej, miłości do kobiety poprzez więź z bliźnimi, z narodem sięga aż w sferę nieskończoności.
Georg Wilhelm Fryderyk Hegel głosił, że byt, a więc i historia, to zjawiska intelektualne, które nieustannie się rozwijają. Rozwój ten ma charakter logiczny. Dzieje świata nie są mozaiką przypadkowych wydarzeń, lecz celowym wcielaniem się ?ducha świata? w losy narodów, które powołane są do pełnienia swoich misji w dziejach. W sposób szczególny dziejowe posłannictwo pełnią jednostki wybitne.
Filozofia romantyzmu (zwłaszcza niemieckiego) miała charakter metafizyczny i idealistyczny, odrzucała empiryzm oraz realizm.
Cała epoka romantyzmu w Polsce, przypadła na okres, w którym Polacy nie posiadali własnego państwa. Zaborcy, często krwawo rozprawiali się z wszelkimi próbami powstań, których największe nasilenie, przypadło właśnie na epokę romantyzmu. Bezpośredni wpływ na liczne powstania, miała Wielka Rewolucja Francuska (1789). Marsz wojsk napoleońskich na Wschód, oznaczał wielką szansę na odzyskanie niepodległości Polski. W ?Panu Tadeuszu? A. Mickiewicza są ukazane sceny, w których Polacy przygotowywali się na nadejście sprzymierzonych wojsk francuskich, jest także przedstawiona scena z walką z Moskalami. Brak swobód obywatelskich i niepodległego państwa, miały wpływ na powstanie organizacji oraz powstań: listopadowego (1830-1831), krakowskiego (1846), wielkopolskiego (1848, okres Wiosny Ludów) oraz styczniowego (1863). Wszelkie powstania nie doprowadziły do odzyskania wolności Polaków. Powstania były tłumione przez zaborców, a powstańców dosięgały liczne represje i kary, w zaborze rosyjskim najczęściej stosowano wywóz na Syberię.
Po latach niewoli, w ok. 1820 roku, wśród Polaków, zrodził się nowy pogląd na świat, naród oraz jednostkę, który został nazwany romantyzmem (od fr. słowa romantisme, poch. od łac. słowa romanticus ? niezwykły lub romanus ? romański). Termin romantyzm nieodłącznie wiąże się z ideami: wolności, niepodległości i młodości, a także z postawą wobec świata: bunt (przeciwko zastanej rzeczywistości), gotowość do ofiarowania życia, wiara w solidarność ludów, oraz zachowań: działanie gwałtowne, bezkompromisowość, zdecydowanie.
Romantyzm objął również sfery: kultury, sztuki, architektury, polityki, filozofii, obyczajów, literatury, malarstwa itd. Polski romantyzm ma najlepsze odbicie w literaturze tego okresu, największymi poetami tego okresu są: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki. Najlepszym odzwierciedleniem problematyki tego okresu są: ?Pieśń Legionów w Włoszech?, ?Oda do młodości?, ?Warszawianka?.
