Informacje ogólne
Romantyzm, prąd ideowy, literacki i artystyczny w Europie, przeszczepiony także do niektórych krajów kontynentu amerykańskiego. Za okres trwania romantyzmu (łącznie z tzw. preromantyzmem i romantyzmem schyłkowym) przyjmuje się zazwyczaj czas między Wielką Rewolucją Francuską a Wiosną Ludów. W poszczególnych krajach granice te były różne.
W Polsce przywykło się ustalać początek romantyzmu, od 1822, kiedy to wydano tom I Poezji A. Mickiewicza, w którym znalazł się jego głośny cykl poetycki Ballady i romanse (1819-1821). Pierwszy etap romantyzmu zakończył się po upadku powstania listopadowego, następne trwały do 1863 (powstanie styczniowe).
Cechy charakterystyczne prądu
Decydujący wpływ na kształtowanie się tego prądu wywarły przemiany cywilizacyjne, społeczne, polityczne, filozoficzne i obyczajowe zapoczątkowane przez rewolucję 1789 we Francji. Romantyzm połączył oświeceniową tradycję z antyfeudalnymi hasłami demokratycznymi, przyznającymi wolnej jednostce ludzkiej prawo do decydowania o swym losie i do buntu przeciwko społeczeństwu, co przyczyniło się do powstania typu romantycznego bohatera.
Równocześnie rozwijała się nowoczesna świadomość narodowa, nadając romantyzmowi w poszczególnych krajach barwę patriotyczną. Zwrócono się ku historii (głównie średniowiecznej), postrzeganej z sentymentem, ale zarazem odbieranej jako proces zawiły, dramatyczny, a nawet tragiczny, wymagający licznych krwawych ofiar, (np. polski mesjanizm). Hołdowano postawom konserwatywno-religijnym i zachowawczo-narodowym bądź liberalno-rewolucyjnym.
W opozycji do dotychczasowej kultury dworskiej i stanowej romantycy sięgali do zasobów ludowych, współtworząc nowożytną kulturę mieszczańską, która ukształtowała ostatecznie oblicze kulturowe XIX w.
Romantyczna filozofia
Romantyzm odnosił się z niechęcią do takich przejawów oświecenia, jak materializm, racjonalizm czy libertynizm, dając pierwszeństwo emocjonalnemu stosunkowi do świata, nierzadko w formie spirytualistycznej i mistycznej. Głównym motorem przemian dziejowych oraz natury stał się Duch, uosabiający wolność indywidualną i narodową, powszechną miłość, jedność świata i Boga, czemu sprzyjała m.in. filozofia G.W.F. Hegla, braci F.Schlegla i A.W. Schlegla, F.W.J. Schellinga.
Romantyczni twórcy poszukiwali zarówno prawdy o ziemskiej, widzialnej rzeczywistości, jak i idei niedostępnych zmysłom, ponadczasowych i uniwersalnych. Dlatego bohater romantyczny był osobowością osamotnioną, rozdartą między niebem i ziemią, w niezmierzonym kosmosie, walczącą z Bogiem (choć zarazem uznającą jego wielkość), z przeznaczeniem, społeczeństwem i nieuchronnością historycznych przemian (bajronizm, prometeizm, wallenrodyzm).
Cechy literatury romantycznej
Literatura miała przede wszystkim wyrażać indywidualne cechy myślenia jednostki twórczej, występując zarazem w imieniu zbiorowości, społeczeństwa, narodu, przy czym poeta kreował się na jego przywódcę, proroka, wieszcza, geniusza zdolnego wszystko przeniknąć. Pomagała mu w tym wyobraźnia i nieskrępowane natchnienie, co prowadziło niekiedy do frenezji (świat przedstawiony jako szaleństwo zbrodni, namiętności, okropności i immoralizmu uwolnionego od rozumowych przesłanek).
W przeciwieństwie do oświecenia, romantyzm zdystansował się od klasycznych wzorców literatury antycznej (tzw. literatura Południa), przeciwstawiając im „literaturę Północy”: tradycje narodowe (szczególnie związane ześredniowieczem), twórczość ludową (np. ballada), mitologie ludów Europy, motywy orientalne i biblijne swoiście interpretowane.
Ewolucji uległy także formy literackie, powstały nowe gatunki mieszane, jak poemat dygresyjny, powieść poetycka i powieść historyczna, której twórcą był W. Scott (tzw. walterskotyzm). W Anglii tendencje preromantyczne pojawiły się od poł. XVIII w., szczególnie w wierszach R. Burnsa i W. Blake’a.
Romantyzm w literaturze europejskiej i amerykańskiej
Za pierwszą wyraźną manifestację nowego prądu uznano zbiór Lyrical Ballads, w którym znalazły się utwory poetów tzw. Szkoły Jezior (W. Wordsworth, S.T. Coleridge) – szczególnie jego drugie wydanie (1800), we wstępie, do którego Wordsworth zawarł romantyczne pojmowanie liryki. Do wybitnych twórców angielskiego romantyzmu należeli: P.B. Shelley, J. Keats, G. Byron, wywierający znaczny wpływ na literaturę innych krajów, także polską.
W Niemczech prądowi romantyzmu torował drogę preromantyczny ruch literacki Sturm und Drang, rozwijający się 1763-1785, występujący przeciwko klasycystycznemu racjonalizmowi, popierający powrót do źródeł ludowych i narodowych. Kierunek ten stworzył typ bohatera romantycznego, protestującego przeciwko ograniczeniom społeczno-moralnym, np. głośna powieść J.W. Goethego Cierpienia młodego Wertera (1774), od której pochodzi rozpowszechniony w innych krajach tzw. werteryzm.
Najwybitniejszymi twórcami niemieckiego romantyzmu, obok J.W. Goethego i F Schillera byli: L. Tieck, E.T.A. Hoffman, J. von Eichendorff, L.A. Von Arnim, A. Von Chamisso, F. Hlderlin, H. Heine, Novalis. We Francji romantyzm powstał m.in. pod wpływem pism G. de Stal, zwłaszcza zbioru O Niemczech (1813), propagującego romantyzm niemiecki.
Za manifest prądu uważa się przedmowę V. Hugo do dramatu Cromwell (1827). Wybitnymi twórcami romantycznymi byli: A. de Musset, A. de Lamartine, A. de Vigny, G. Sand, G. de Nerval, Stendhal.
W literaturze rosyjskiej romantyzm wystąpił w twórczości dekabrystów, A.S. Puszkina, M.J. Lermontowa, F.I. Tiutczewa, N.W. Gogola.
Wśród romantycznych pisarzy amerykańskich wymienia się E.A. Poego, R.W. Emersonaa, H. Melville’a.
Powstanie Listopadowe
Informacje ogólne
Powstanie listopadowe 1830-1831, powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 29 XI 1830 do października 1831. Objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę, część Ukrainy i Białorusi. Sprowokowane m.in. łamaniem konstytucji Królestwa z 1815 oraz represjami wobec tajnych związków i organizacji.
Do wybuchu walk przyczyniły się rewolucje we Francji i Belgii (Rewolucja belgijska 1830, Rewolucja lipcowa we Francji 1830) oraz planowana wobec nich interwencja Rosji. Spiskowcy zdecydowali się rozpocząć powstanie od zamachu na wielkiego księcia Konstantego, atakując jego rezydencję w Belwederze. Inne oddziały miały za zadanie zajęcie koszar rosyjskich i rozbrojenie znajdujących się tam żołnierzy.
Noc listopadowa
Na skutek pośpiechu i nieporozumień plan ten nie został w pełni zrealizowany. Konstanty zdołał uciec, nie powiodło się również zaskoczenie oddziałów rosyjskich. Spiskowcy pod wodzą P. Wysockiego ruszyli na Stare Miasto,wzywając do walki ludność Warszawy. Do spiskowców przyłączyli się głównie rzemieślnicy i biedota miejska oraz nieliczne oddziały wojskowe, z pomocą których zdobyto Arsenał.
W ciągu nocy i następnego dnia uzbrojona ludność stolicy i część wojska polskiego, która opowiedziała się po stronie powstańców, opanowały Warszawę. Wojsko polskie pozostające przy Konstantym oraz oddziały rosyjskie wycofały się do Wierzbna. Gdy osłabły pierwsze nastroje rewolucyjne, kierownictwo nad powstaniem przejęła skłonna do kompromisu arystokracja.
Z inicjatywy F.K. Lubeckiego-Druckiego Rada Administracyjna przystąpiła do rozbrajania ludu i podjęła próbę porozumienia z Konstantym. W odpowiedzi na kroki podjęte przez arystokrację 1 XII 1830 powstało Towarzystwo Patriotyczne domagające się wszczęcia działań wojennych przeciwko oddziałom rosyjskim znajdującym się w Królestwie.
Dyktatura Chłopickiego
Pod naciskiem Towarzystwa doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego, na czele którego stanął A. Czartoryski. Tymczasem 5 grudnia ogłoszona została dyktatura generała J. Chłopickiego. Pozyskany przez konserwatystów dyktator zawiesił działalność Towarzystwa Patriotycznego i wszczął rokowania z Petersburgiem, co do warunków i sposobu likwidacji powstania.
Car zażądał bezwarunkowej kapitulacji, widząc w zaistniałych wydarzeniach wygodny pretekst dla ograniczenia autonomii Królestwa. Radykalizacja nastrojów sprawiła, że Chłopicki podał się do dymisji, a sejm 25 I 1831 ogłosił detronizację Mikołaja I i dynastii Romanowów. Wojna z caratem stała się nieunikniona.
Władza w państwie pozostawała w tym czasie w ręku obradującego nieprzerwanie sejmu. Podlegał mu Rząd Narodowy, w którego składzie znalazło się po dwóch przedstawicieli konserwatystów i Kaliszan oraz J. Lelewel jako reprezentant Towarzystwa Patriotycznego. 4 II 1831 do Królestwa Polskiego wkroczyła armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka I.I. Dybicza.
Początkowe sukcesy powstańców
Wobec przewagi przeciwnika Polacy postanowili skoncentrować swe siły. Zarządzono taktyczny odwrót w kierunku Warszawy, gdzie powstańcy zamierzali stoczyć decydującą bitwę. W trakcie odwrotu doszło do kilku bitew i potyczek. 14 II 1831 pod Stoczkiem jazda polska generała J. Dwernickiego pokonała rosyjską brygadę kawalerii. Do zasadniczego starcia doszło na polach Grochowa w dniach 24 i 25 II 1831.
Wskutek ciężkich strat poniesionych w bitwie Dybicz zrezygnował ze szturmu na Warszawę. Po bitwie pod Grochowem naczelne dowództwo powierzono generałowi J. Skrzyneckiemu. Jednocześnie wykorzystano okres przerwy w działaniach wojennych dla wzmocnienia armii. Do wojska napłynęło wielu ochotników z innych zaborów.
W końcu marca wybuchło powstanie na Żmudzi, które objęło wkrótce znaczne obszary Litwy i Białorusi. W marcu wojsko polskie przystąpiło do ograniczonej ofensywy, odnosząc sukcesy w bitwach pod Dębem Wielkim (31 marca) i Iganiami (10 kwietnia). Znacznie gorzej zakończyła się akcja polska przeciwko gwardiom carskim rozlokowanym w rejonie Łomży.
Bitwa pod Ostrołęką
Wojska rosyjskie w porę wycofały się, zostawiając Polaków zagrożonych natarciem Dybicza. W dniu26 maja doszło do bitwy pod Ostrołęką, która wskutek nieudolnego dowodzenia skończyła się porażką wojsk polskich. Przegrana pod Ostrołęką spowodowała załamanie się Skrzyneckiego, który utracił wiarę w zwycięstwo i radził natychmiastowe podjęcie układów.
Bierność naczelnego wodza umożliwiła armii rosyjskiej (po śmierci Dybicza dowodzonej przez I.F. Paskiewicza) spokojny przemarsz przez północne Mazowsze, sforsowanie Wisły i podejście od zachodu pod Warszawę. Bezczynność naczelnego wodza wywołała wzburzenie, 15 sierpnia doszło w Warszawie do wielkich demonstracji, w toku których żołnierze i lud domagali się przeprowadzenia zmian w rządzie i objęcia kierownictwa powstania przez lewicę. Doszło do rozruchów, rząd utracił kontrolę nad wydarzeniami w stolicy.
Oblężenie Warszawy i upadek powstania
W tych warunkach władzę przejął generał J. Krukowiecki, także nie wierzący w zwycięstwo powstania. Krukowiecki surowo rozprawił się z uczestnikami rozruchów i wobec dwukrotnej przewagi Rosjan chciał kapitulować. Dopiero na wyraźne polecenie sejmu przystąpił do obrony Warszawy. W dniu 6 IX 1831 rozpoczął się szturm, główne uderzenie skierowało się na Wolę.
Mimo pełnej poświęcenia postawy wojska polskiego pierwsza linia fortyfikacji znalazła się w ręku wroga (śmierć poniósł generał J. Sowiński). Krukowiecki przystąpił do rokowań z Paskiewiczem i poddał stolicę. Wojsko polskie, a wraz z nim rząd i sejm wycofały się do Zakroczymia. Sejm powierzył dowództwo nad powstaniem M. Rybińskiemu, później J.N. Umińskiemu. Nie miało to już jednak większego znaczenia, gdyż powstanie faktycznie upadło wraz z kapitulacją Warszawy.
Większość wojska polskiego, a także cywilne kierownictwo powstania przekroczyły granicę pruską i udały się na emigrację (Wielka Emigracja). Ostatnie kapitulowały twierdze w Modlinie (9 października) i Zamościu (21 października). Klęska powstania listopadowego spowodowała ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego i nasilenie ucisku narodowego we wszystkich zaborach.
Powstanie Styczniowe
Informacje ogólne
Powstanie styczniowe, powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 22 I 1863 do wiosny 1864 i obejmujące swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę i Białoruś, w mniejszym stopniu Ukrainę. Spowodowane nasilającym się rosyjskim uciskiem narodowym.
Przygotowania do powstania
Poprzedzone ulicznymi manifestacjami patriotycznymi w Warszawie (m.in. obchodami rocznicy wybuchu powstania listopadowego 1830-1831, procesjami, pochodami o charakterze patriotyczno-religijnym), krwawo tłumionymi przez władze rosyjskie.
W okresie przedpowstaniowym formowały się obozy polityczne „czerwonych” i „białych”. Obóz „czerwonych” na czele z Komitetem Miejskim (I. Chmieleński, A. Korzeniowski), następnie Centralnym Komitetem Narodowym (CKN, S. Bobrowski, J. Dąbrowski, A. Giller, Z. Padlewski), skupiał działaczy radykalno-demokratycznych dążących do wybuchu powstania i połączenia go z reformami społecznymi.
Obóz „białych” na czele z Delegacją Miejską (L. Kronenberg), później Dyrekcją Krajową, przeciwny był rychłemu wybuchowi powstania, opowiadał się za pracą organiczną i legalnymi działaniami na rzecz zachowania polskości.
Początek powstania
Wybuch powstania styczniowego przyspieszyłozarządzenie przez władze rosyjskie poboru do wojska (tzw. branki). Branka miała na celu rozbicie konspiracji „czerwonych” i udaremnienie powstania. 22 I 1863 w dzień wybuchu powstania CKN przeobraził się w Tymczasowy Rząd Narodowy, który opublikował manifest powstańczy i uzupełniające go dekrety. W manifeście rząd wzywał narody polski, litewski i białoruski do walki z zaborcą, zarazem uroczyście ogłaszał zniesienie różnic stanowych oraz natychmiastowe uwłaszczenie.
Osiągnięcie poważniejszych sukcesów było niemożliwe wobec wyraźnej przewagi oddziałów rosyjskich. W Królestwie Polskim stacjonowała stutysięczna armia rosyjska, przeciw niej w nocy z 22 na 23 stycznia wystąpiło zaledwie 6 tys. powstańców. Garnizony rosyjskie zaatakowano w 33 miejscach. W części miejscowości (np. w Płocku) atak powstańców w ogóle się nie powiódł, w innych miejscach – zwłaszcza na Podlasiu – udało się rozbroić kilka garnizonów.
Wybuch powstania zaalarmował jednak dowództwo rosyjskie, które zarządziło koncentrację wojsk w większych miastach. Liczba miejsc, w których stacjonowali Rosjanie, zmniejszyła się ze 180 do 42. Było to korzystne dla powstańców, którzy zyskali większą swobodę ruchów na prowincji oraz swobodny dostęp do granic Królestwa.
Większe bitwy stoczone przez powstańców
Przewaga rosyjska była bardzo wyraźna, w związku z tym Polacy przyjęli taktykę wojny partyzanckiej, nękając przeciwnika niespodziewanymi atakami, nie podejmując otwartej walki. Większe bitwy stoczyły oddziały powstańcze A. Kurowskiego (17 II 1863 pod Miechowem), M. Langiewicza (24 lutego pod Małogoszczą oraz 17-18 III 1863 pod Chrobrzem i Grochowiskami), M. Heidenreicha (8 VIII 1863 pod Żyrzynem), K. Kality (17 I 1864 pod Lubienią i Iłżą).
Ogółem przez szeregi oddziałów polskich w całym okresie powstania przeszło ponad 200 tys. ochotników. Stoczono ok. 1200 potyczek. Największe nasilenie powstanie styczniowe osiągnęło latem 1863, gdy przewagę we władzach centralnych uzyskali „biali” i po przejęciu dyktatury powstania przez M. Langiewicza (10-19 marca, po krótkim okresie dyktatury L. Mierosławskiego).
„Biali” duże nadzieje wiązali z ewentualną interwencją mocarstw zachodnich. Francja, Anglia i Austria ograniczyły się jedynie do przesłania Rosjanom not dyplomatycznych żądających zapewnienia Królestwu autonomii. Noty te zostały odrzucone przez rząd carski, który zdawał sobie sprawę z nieskuteczności takich protestów. Żadne z tych państw nie zamierzało faktycznie wystąpić zbrojnie w interesie Polski.
Nie mogąc zlikwidować partyzantki polskiej, władze rosyjskie podjęły akcje pacyfikacyjne oparte na stosowaniu terroru i zasad odpowiedzialności zbiorowej. Z okrucieństwa zasłynął zwłaszcza nowy gubernator Litwy, M.N. Murawjow, którego nazywano Wieszatielem. Mnożyły się publiczne egzekucje, kontrybucje, konfiskaty majątków i masowe zsyłki na Sybir.
Dyktatura Traugutta
Jesienią 1863 powstanie osłabło. Próbował je ratować sprawujący od 17 X 1863 władzę dyktatorską R. Traugutt, jednak na wiosnę 1864 walki prawie zupełnie wygasły. Najdłużej,bo aż do jesieni 1864, walczył oddział chłopski księdza S. Brzóski na Podlasiu. 5 VIII 1864 Traugutt, którego ujęli Rosjanie, został stracony wraz z 4 członkami Rządu Narodowego.
Upadek powstania
Do grudnia 1864 utrzymał się ostatni naczelnik Warszawy, A. Waszkowski, ale i on ujęty przez policję został stracony w lutym 1865. Powstanie styczniowe było najdłużej trwającym powstaniem polskim, wspomaganym przez Polaków ze wszystkich zaborów, emigrację, a także przedstawicieli innych narodów, m.in.: Rosjan (A.D. Trusow), Ukraińców (A. Potebnia), Włochów (F. Nullo), Francuzów, Niemców, Słowaków.
Czołowymi dowódcami powstania byli: M. Borelowski, D. Czachowski, J. Hauke-Bosak, A. Kurowski, M. Langiewicz, Z. Sierakowski, W. Wróblewski. Wg szacunków w powstaniu styczniowym zginęło ok. 30 tys. powstańców, ok. 38 tys. zostało zesłanych na Sybir.
Klęska powstania była ogromnym wstrząsem dla Polaków. Wśród znacznej części społeczeństwa zapanowało przeświadczenie o beznadziejności wszelkiej walki zbrojnej. Rząd carski stopniowo likwidował resztki autonomii Królestwa Polskiego, którego nazwę zmieniono na Kraj Nadwiślański.
Wielka Emigracja
Wielka Emigracja, emigracja polityczno-patriotyczna po upadku powstania listopadowego (1830-1831), do której dołączyli w późniejszym okresie inni uchodźcy, głównie z zaboru rosyjskiego. Odegrała dużą rolę w historii Polski XIX w. Należała do największych ruchów migracyjnych w Europie tamtego czasu. Jej ośrodkiem był Paryż, we Francji liczyła ok. 6 tys. osób. Znaczące ośrodki emigracyjne znajdowały się również w Belgii i Anglii.
W skład Wielkiej Emigracji wchodzili przedstawiciele szlachty (ok. 3/4 całości), żołnierze powstańczy, członkowie Rządu Narodowego, politycy, pisarze i artyści. Najbardziej wpływową organizacją emigracyjną było Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TPD, 1832-1862, główny okres działalności, do 1857), które kierowało ruchem spiskowym w kraju przez swoich emisariuszy, wydawało pisma: Ideologia TDP (1832-1833), Postęp (1834), Demokrata Polski (1837-1849, 1851-1863), Pismo TDP (nieregularnie 1837-1841, 1843-1844 pt. Pamiętnik TDP), czasopismo satyryczne Pszonka (1839-1844) i inne. Do najbardziej znanych publicystów należeli: W. Heltman, J.N. Janowski, L. Mierosławski, S. Worcell.
Secesja części członków TDP spowodowała powstanie rewolucyjno-demokratycznej organizacji Lud Polski (Gromady Grudziąż i Humań, 1835-1846). Kierunek demokratyczno-republikański i częściowo lewicowy reprezentowały ugrupowania znajdujące się pod wpływem J. Lelewela: Komitet Narodowy Polski (1831-1832), a także tajne organizacje stawiające sobie za cel organizowanie partyzantki i patriotycznych spisków w kraju: 1832 Zemsta Ludu (nieudana wyprawa do zaboru austriackiego oddziału J. Zaliwskiego), Młoda Polska 1832-1834 (m.in. pomoc w zorganizowaniu spisku S. Konarskiego). Zasługą Lelewela było doprowadzenie do utworzenia Zjednoczenia Emigracji Polskiej (1837-1846).
Do najważniejszych sił politycznych Wielkiej Emigracji należało stronnictwo konserwatywno-liberalne księcia A.J. Czartoryskiego, nazywane od jego siedziby w Paryżu Htel Lambert, skupiające się głównie na działalności dyplomatyczno-propagandowej na arenie międzynarodowej oraz dysponujące czasopismami, m.in.: Le Polonais (1833-1837), Kraj iEmigracja (1835-1843), Trzeci Maj (1839-1848), Wiadomości Polskie (1854-1861). Do ważniejszych periodyków emigracyjnych należał także Pielgrzym Polski (1832-1833).
Wielka Emigracja założyła również liczne instytucje i zrzeszenia, zlokalizowane w większości w Paryżu, np.: Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich (1831-1836), Towarzystwo Historyczno-Literackie (1832-1893), liceum polskie w Batignolles (1842-1900), Bibliotekę Polską (1838), księgarnie i drukarnie m.in. E. Januszkiewicza, A. Jełowickiego, S. Dembowskiego, J. Marylskiego (1835-1842).
Na emigracji tworzyło grono znakomitych pisarzy i artystów, np. F. Chopin, A. Mickiewicz, J. Słowacki, C.K. Norwid, J. Lelewel, M. Mochnacki, S. Goszczyński, J.B. Zaleski. Tradycję Wielkiej Emigracji podjęła tzw. młoda emigracja po upadku powstania styczniowego 1863.
Przedstawiciele romantyzmu
Przedstawiciele polskiego romantyzmu
Goszczyński Seweryn 1801 ? 1876
Fredro Aleksander 1793 ? 1876
Krasiński Zygmunt 1812 ? 1859
Malczewski Antoni 1793 ? 1826
Mickiewicz Adam 1798 ? 1855
Norwid Cyprian Kamil 1821 ? 1883
Pol Wincenty 1807 ? 1872
Rzewuski Henryk 1791 ? 1866
Słowacki Juliusz 1809 ? 1849
Syrokomla Władysław 1823 ? 1862
Ujejski Kornel 1823 ? 1897
Zalewski Bronisław 1819 ? 1880
Żmichowska Narcyza 1819 ? 1876
Przedstawiciele francuskiego romantyzmu
Hugo Victor 1802 ? 1885
Musset Alfred 1810 ? 1857
Stendhal 1783 ? 1842
Przedstawiciele angielskiego romantyzmu
Byron George Gordon 1788 ? 1824
Macpherson James 1736 ? 1796
Percy Thomas 1729 ? 1811
Scott Walter 1771 – 1832
Fredro Aleksander, hrabia (1793-1876), polski komediopisarz, pamiętnikarz i poeta. Wykształcenie domowe w ziemiańskim dworze. 1809 wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego, brał udział w wojnie z Rosją 1812 (wojny napoleońskie), zbiegł z rosyjskiej niewoli.
1815 osiadł w rodzinnym majątku Bieńkowa Wisznia pod Lwowem. 1828 ożenił się z hrabiną Z. Skarbkową. 1833-1842 poseł do Sejmu Stanowego. 1850-1855 mieszkał wraz z rodziną w Paryżu. 1839 honorowy obywatel miasta Lwowa. 1873 członek Akademii Umiejętności.
Uważany za najwybitniejszego polskiego komediopisarza, tworzył z wieloletnimi przerwami, odmawiając publikowania niektórych utworów w miarę ich powstawania, m.in. z powodu ataków krytyki.
Jego komedie obyczajowe zajmują się głównie życiem codziennym szlachty galicyjskiej w 1. połowie XIX w., kreując barwne i charakterystyczne typy sceniczne. Stał się mistrzem portretu psychologicznego. Nie gardził artystycznie uszlachetnionymi chwytami rodem z teatru ludowego i farsy.
Bliższe mu były ideały oświecenia z jego racjonalistycznym (racjonalizm), pełnym dystansu stosunkiem do świata, niż romantyzm, co krytyka miała mu za złe.
Najwybitniejsze komedie napisał w pierwszym okresie twórczości do 1835: Pan Geldhab (1818, wystawiona 1821), Mąż i żona (wystawiona 1822), Pan Jowialski (wystawiony 1832), Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca (wystawione 1833), Zemsta (wystawiona 1834), Dożywocie (wystawione 1835).
W drugim okresie twórczości, po 18-letnim milczeniu, wyróżnić trzeba Wielkiego człowieka do małych interesów (wystawiony 1877). Wszystkie te utwory stanowią klasykę teatru polskiego.
Był także autorem interesujących wspomnień Trzy po trzy (powstały 1844-1846, wydane 1917), wierszy, bajek, aforyzmów. Najobszerniejsze wydanie: Pisma wszystkie (tom 1-15, 1955-1980).
Mickiewicz Adam (1798-1855), polski poeta, publicysta. Uważany za największego pisarza polskiego, jednegoz tzw. „wieszczów”.
Studia na Wydziale Literatury Uniwersytetu Wileńskiego. 1819-1823 nauczyciel w szkole powiatowej w Kownie. Współzałożyciel Towarzystwa Filomatów 1817. Za działalność w tajnych, patriotycznych związkach młodzieżowych więziony 1823-1824 w byłym klasztorze Bazylianów w Wilnie. Zesłany do centralnych guberni Rosji 1824.
Po krótkim pobycie w Petersburgu, gdzie zaprzyjaźnił się m.in. z przyszłymi dekabrystami – K.F. Rylejewem i A.A. Bestużewem, odesłany do Odessy, przebywał tam do 1825, odbywając wycieczkę na Krym, w wyniku czego powstały Sonety odeskie i Sonety krymskie.
1825-1828 w Moskwie, zatrudniony w kancelarii generał-gubernatora. 1828 w Petersburgu, gdzie wydał w tymże roku Konrada Wallenroda i 1829 Poezje (tom 1-2), poprzedzone polemiczną rozprawą O krytykach i recenzentach warszawskich.
1829 udał się w podróż po Europie. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego usiłował przedostać się do Królestwa Kongresowego, ale po upadku powstania wrócił w 1832 do Paryża.
Brał udział w licznych inicjatywach naukowo-kulturalnych i patriotycznych. Później zniechęcony sporami i kłótniami w polskim środowisku odsunął się od działalności publicznej. 1834 ożenił się z Celiną Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci.
Od 1839 wykładał literaturę łacińską w Akademii w Lozannie. 1840 objął nowo utworzoną katedrę literatur słowiańskich w paryskim Coll?ge de France. W 1844 zawieszony w funkcjach profesora z powodów politycznych (demokratyczne poglądy i propagowanie towianizmu).
1848 przebywał w Rzymie i podczas audiencji wezwał papieża Piusa IX do poparcia walki ludów o wolność i sprawy polskiej. Utworzył wtedy legion polski (istniał do 1849), który miał stanowić zalążek oddziału powołanego do walki o niepodległość. W Składzie zasad wyłożył ideologię tego ruchu: radykalne reformy demokratyczne w Polsce, np. nadanie chłopom ziemi i powszechność praw obywatelskich.
Współzałożyciel i redaktor naczelny dziennika La Tribune des Peuples (Trybuna Ludów 1849), sympatyzującego z ideałami socjalistycznymi. Na skutek interwencji ambasady rosyjskiej pismo zostało zawieszone. Po zamachu stanu 1851 poddany nadzorowi policyjnemu i usunięty z Coll?ge de France.
Po przystąpieniu Francji do wojny krymskiej (1854) udał się w 1855 do Stambułu, aby wesprzeć powstanie legionu polskiego do walki z Rosją. Zmarł najprawdopodobniej na cholerę i został pochowany na cmentarzu polskim w Montmorency. 1890 prochy poety złożono w krypcie katedry wawelskiej.
W okresie młodzieńczym pisał utwory będące przeróbkami i przekładami z Woltera, np. powstały w 1817: Mieszko, książę Nowogródka (fragmenty wydano 1908 i 1925, całość 1948), pierwszy wydrukowany wiersz Zima miejska (Tygodnik Wileński 1818) wiersze o charakterze programowym, m.in.: Oda do młodości (powstała 1820 pt. Do młodości, krążyła w odpisach, pierwodruk 1827 w Polihymnii).
Za manifest i początek romantyzmu polskiego uznano wydany 1822 tom 1 Poezji, zawierający głośne Balladyi romanse. 1823 ukazał się tom 2 Poezji, zawierający Grażynę oraz część II i IV Dziadów, a 1826 w Moskwie wyszły Sonety. Owocem podróży po Europie po opuszczeniu Rosji był tom 3 Poezji (1833).
Powstanie listopadowe i jego upadek zainspirowało znane utwory, np. poemat Reduta Ordona. Opowiadanie adiutanta (1832, pierwodruk w Poezjach S. Garczyńskiego, Paryż 1833). W 1832 w Dreźnie powstała część III Dziadów (pierwodruk w tom 4 Poezji, Paryż 1832). Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832) kreśliły wizję posłannictwa Polski w dziejach (mesjanizm polski) oraz zadania emigracji.
Twórczość poetycką Mickiewicza kończy w zasadzie wielki poemat epicki (epopeja narodowa) Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z 1811 we dwunastu księgach wierszem (pisany z przerwami 1833-1834, wydany tom 1-12 w Paryżu 1834). Późniejsze wiersze, wśród nich tzw. liryki lozańskie, powstałe 1839-1840, nie zostały opublikowane za życia pisarza.
Pan Tadeusz, Grażyna, Konrad Wallenrod, Oda do Młodości, Poezje, Reduta Ordona, Sonety Odeskie, Sonety Krymskie,
Dramaty, jak Konfederaci barscy (napisany po francusku, w polskim przekładzie wystawiony w Krakowie 1872). Wykłady w Collge de France – Literatura słowiańska, potocznie zwane Prelekcjami paryskimi z lat 1840-1844, wydane na podstawie stenogramów i notatek słuchaczy w całości pt. Les Slaves (tom 1-5, Paryż 1849, przekład polski tom 1-2, Paryż 1842-1843, tom 1-4, Poznań 1850-1851). Przekłady, np. Giaura i Korsarza G. Byrona.
Wiele wydań zbiorowych, m.in. Pisma (tom 1-11, 1860-1861), Dzieła (tom 1-6, 1893-1911), Dzieła wszystkie (tom 4-7, 9, 11, 13, 14, 16, 1933-1938, tzw. wydanie sejmowe, pozostałe tomy przygotowane do druku uległy zniszczeniu 1944), Dzieła. Wydanie narodowe (tom 1-16, 1948-1955), Dzieła (w setną rocznicę śmierci – tom 1-16, 1955).
Sfilmowano utwory: Czaty (1920) i Pan Tadeusz (1928, powtórna ekranizacja w reżyserii A. Wajdy 1999). W 1919 podjęto pierwszą adaptację dzieła, której jednak nie ukończono). T. Konwicki zrealizował film Opowieść o ?Dziadach? A. Mickiewicza. Lawa (1989).
Słowacki Juliusz (1809-1849), polski poeta, dramatopisarz. Jeden z najwybitniejszych twórców romantycznych, nazywany – obok A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego – „wieszczem”.
1825-1828 studiował prawo na Uniwersytecie Wileńskim. 1829 wyjechał do Warszawy i podjął pracę jako aplikant w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. 1831 zatrudniony w Biurze Dyplomatycznym Rządu Narodowego, wyjechał do Drezna, skąd udał się jako kurier dyplomatyczny do Londynu i Paryża, gdzie osiadł po zakończeniu misji.
1832-1836 przebywał w Genewie, co miało wpływ na jego twórczość, np. poemat miłosny W Szwajcarii (wydany 1839). 1836 odbył podróż do Włoch, skąd wyruszył do Grecji, Egiptu i Palestyny (Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, 1836-1839, wydanie pośmiertnew całości 1866). 1838 powrócił do Paryża. Poeta zmarł na gruźlicę i został pochowany na cmentarzu Montmartre. W 1927 roku jego prochy przewieziono do kraju i złożono obok Mickiewicza w krypcie na Wawelu.
Debiutował anonimowo 1830 w Melitele powieścią poetycką Hugo. 1832 opublikował tomy 1-2 Poezji, gdzie znalazły się powieści poetyckie: Żmija, Jan Bielecki, Hugo, Mnich, Arab, tragedie Mindowe oraz Maria Stuart. Tom 3 (1833) zawierał m.in.: powieść poetycką Lambro, poemat Godzina myśli i liryki pisane w czasie powstania listopadowego.
Do wielkich dramatów Słowackiego zaliczają się: Kordian (1834), Horsztyński (1835, wydanie pośmiertne 1866), Balladyna (1839), Fantazy (wydany 1866), Mazepa i Lilla Weneda (1840), Ksiądz Marek (1843), Sen srebrny Salomei (1844), Zawisza Czarny (1844-1845, wydany 1908), Samuel Zborowski (powstał zapewne 1845, wydanie całości 1903), parafraza Księcia niezłomnego P. Calderona (1844).
Poematy: Anhelli (1838), Poema Piasta Dantyszka herbu Leliwa o piekle (wydane anonimowo 1839), Ojciec zadżumionych i Wacław zostały wydane wraz z poematem W Szwajcarii pt. Trzy poema (1839). Nie ukończony poemat dygresyjny Beniowski (pieśń 1-5, 1841, pieśń 6-10 w tomie 2 Pism pośmiertnych, 1866).
Poglądy filozoficzne, formułowane szczególnie w ostatnich latach życia pod wpływem myśli A. Towiańskiego, wyraził Słowacki m.in. w traktacie poetyckim Genezis z Ducha (1844, wydany pośmiertnie 1871), we fragmentach pisanych w latach 1845-1846, ułożonych później przez badaczy w tzw. Poemat filozoficzny oraz w eposie historiozoficznym Król-Duch (powstanie 1845-1849, rapsod 1 wydany 1847) i w Odpowiedzi na ?Psalmy przyszłości? (1848).
Rozwinął tzw. doktrynę genezyjską, wyjaśniającą sens świata za pomocą argumentów zaczerpniętych z różnych gałęzi nauki. Genezyjski mesjanizm Słowacki tłumaczył klęski i cierpienia Polski jako szczególny rodzaj doświadczenia skłaniającego naród do wielkiego wysiłku duchowego na drodze ku samodoskonaleniu.
Słowacki był wielkim nowatorem i znakomitym artystą słowa. Niezupełnie rozumiany przez współczesnych, stawał się nieraz celem ostrych ataków. Także m.in.: Pisma pośmiertne (tom 1-2, 1866-1867), Dzieła (tom 1-10, 1909), Dzieła wszystkie (tom 1-17, 1952-1976), Dzieła (tom 1-14, 1959), Korespondencja (tom 1-2, 1962-1963).
Balladyna, Kordian, Ksiądz Marek, Poezje, Poezje cd.
Norwid Cyprian Kamil (1821-1883), poeta, dramatopisarz, prozaik, artysta plastyk. W latach 1831-1837 uczył się w warszawskim gimnazjum, którego nie ukończył, następnie w szkole malarskiej. W 1842 wyjechał z Warszawy i udał się do Włoch, gdzie rozpoczął studia rzeźbiarskie. Aresztowany w 1846 w Berlinie, został oskarżony o współdziałanie w wydarzeniach rewolucyjnych na ziemiach polskich. W więzieniu nabawił się częściowej głuchoty.
Później przebywał w Brukseli, gdzie zdecydował się ostatecznie pozostać na emigracji. W 1848 przebywał w Rzymie, w następnym roku w Paryżu. Brał czynny udział w życiu emigracji, związany ze stronnictwem księcia A.J. Czartoryskiego.Kłopoty osobiste, m.in. niespełniona miłość do M. Kalergis oraz problemy finansowe, spowodowały wyjazd do Ameryki w 1852, gdzie również mu się nie powiodło. W 1854 powrócił przez Londyn do Paryża.
W okresie powstania styczniowego próbował włączyć się w bieg wydarzeń, m.in. za pomocą politycznych memoriałów.
Jako artysta plastyk zdobył uznanie Francuzów i w 1868 został członkiem Socit des Artistes. Współpracował także z Socit Philologique. Żył w coraz większym osamotnieniu, uważany za dziwaka. W 1877 z powodu biedy zamieszkał w opiekuńczym Zakładzie św. Kazimierza na przedmieściu Paryża – Ivry, gdzie zmarł.
W 1888 jego zwłoki zostały przeniesione do grobu zbiorowego w Montmorency pod Paryżem.
W 2001 w 180. rocznicę urodzin poety zorganizowano w Krakowie i Warszawie festiwal „Noriwd bezdomny” pod patronatem Instytutu Dziedzictwa Narodowego. 24 września 2001 w Krypcie Wieszczów na Wawelu złożono urnę z ziemią z paryskiego grobu Noriwda.
Za życia opublikował tylko nieliczne utwory. Od 1840 ogłaszał wiersze w czasopismach. Od 1848 pisał serię traktatów poetyckich i dramatów: Wigilia (Paryż 1848), Pieśni społecznej cztery strony (Poznań 1849), Niewola (Lipsk 1864), Psalmów-psalm (Wiadomości Literackie, 1933), dramat Zwolon (Poznań 1851), poetycki traktat o sztuce Promethidion (Paryż 1851).
W cyklu artykułów Listy o emigracji (Dziennik Polski, 1849) nakreślił program artystyczny postulujący antyromantyczną „literaturę czynu”. W 1856 napisał poemat epicki osnuty na dziejach starożytnych Quidam (opublikowany w jedynym wydanym za życia zbiorze jego wierszy pt. Poezje, Lipsk 1863).
Do arcydzieł prozy polskiej należą cykle Czarne kwiaty (o wybitnych polskich pisarzach i artystach) oraz Białe kwiaty, opublikowane w dodatku miesięcznym do Czasu (1856-1857).
W lipskim zbiorze znalazły się także m.in. traktaty poetyckie: Pięć zarysów, Rozmowa umarłych.
W latach 1865-1866 Norwid przygotował do druku najlepszy swój zbiór wierszy Vade-mecum, na który nie znalazł za życia wydawcy. Opublikowany został dopiero w 1947.
W latach 1865-1883 udało mu się ogłosić drukiem zaledwie 21 wierszy i traktat poetycki Rzecz o wolności (Paryż 1869). Nie zdołał wydać ani wystawić wielkich dramatów (np. Noc tysięczna druga, Wanda, Za kulisami, Kleopatra, Aktor, Miłość czysta u kąpieli morskich). W rękopisach (częściowo zaginionych) pozostawały przez wiele lat m.in. poematy: Assunta (Przewodnik Naukowy i Literacki, 1907) i A Dorio ad Phrygium (fragmenty ogłoszone w 1915), nowele, np. Stygmat i Ad leones.
Norwid, odkryty na nowo w początkach naszego stulecia przez Z. Przesmyckiego, uważany jest za jednego z najbardziej oryginalnych pisarzy polskich, którego twórczość cechuje wyrafinowany artyzm i filozoficzna głębia.
Teksty Norwida wykorzystano w filmach: Popiół i diament (1958) A. Wajdy ? jako napis z poematu Promethidion umieszczony na płycie renesansowej nagrobka, a odczytywany przezMaćka Chełmickiego, Chimera na polnej drodze (1969) ? filmie popularnonaukowym K. Muchy o twórczości J. Malczewskiego, Wyszedł w jasny, pogodny dzień (1971) K. Wojciechowskiego ? filmie dokumentalnym poświęconym pamięci bohaterów września 1939, którego nastrój podbudowuje kompozycja muzyczna Cz. Niemena do wiersza Norwida Bema pamięci rapsod żałobny.
