Druga połowa XII i cały wiek XIII określany jest w dziejach Polski jako czas rozbicia dzielnicowego lub rozdrobnienia feudalnego. Okres ten zapoczątkowany został wraz ze śmiercią Bolesława Krzywoustego w 1138 roku, który na mocy wydanej przez siebie, jeszcze za życia, ustawy sukcesyjnej zwanej powszechnie testamentem Krzywoustego, podzielił państwo polskie pomiędzy swoich synów. Testament ten miał przede wszystkim wyeliminować niebezpieczeństwo wtrącania się możnych panów w sprawy dziedzictwa tronu przez jego potomków oraz ratować całość Polski dla dynastii Piastów.
Zgodnie z wolą Krzywoustego Władysława II otrzymał Śląsk z Wrocławiem, Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze z Płockiem, Mieszko Stary – Wielkopolskę z Poznaniem, a Henryk ziemię sandomierską. Według zasad senioratu, opierającej się na mocy testamentu, najstarszy z synów Władysław II otrzymał dodatkowo Małopolskę ze stołecznym Krakowem jako książę zwierzchni, Pomorze Zachodnie, wschodnią Wielkopolskę z Kaliszem i Gnieznem, ziemię łęczycko – sieradzką. Do jego kompetencji należało m.in. prawo prowadzenia polityki zagranicznej bicia monet oraz dowództwo nad naczelną siłą zbrojną. Mimo tych szerokich uprawnień pierwszy prymas nie utrzymał się długo, ponieważ w wyniku walk wewnętrznych ze swymi młodszymi braćmi (juniorami)został wygnany z kraju. Wtedy władzę zwierzchnią objął kolejny najstarszy z braci – Bolesław Kędzierzawy, pod którego rządami Śląsk podzielono na dzielnice: wrocławską, raciborską i głogowską. Śmierć Bolesława Kędzierzawego, który pozostawił na Mazowszu swego syna Leszka, stworzyła szansę zdobycia tytułu pryncepsa trzeciemu z braci – Mieszkowi Staremu, który jednak został wygnany z Małopolski, a Kraków objął najmłodszy z braci – Kazimierz Sprawiedliwy. Jednak to był dopiero początek wewnętrznej batalii o dzielnice,która zaczęła się w roku 1138 i trwała prawie dwieście lat. Testament Bolesława Krzywoustego nie zapewnił pokoju i zgody wśród jego następców. Wkrótce po jego śmierci synowie zaczęli się wzajemnie zwalczać. Każdemu z nich chodziło o opanowanie Krakowa, bo dawało to przewagę nad pozostałymi książętami. Już po kilku latach wygnany został z Polski najstarszy syn Krzywoustego, Władysław.
Książęta panujący w dzielnicach często dzielili je między swoich synów. Księstwa dzielnicowe stawały się przez to coraz mniejsze, słabsze i było ich coraz więcej. Nie były one dość silne, by oprzeć się sąsiadom Polski. Toteż coraz częściej owi sąsiedzi mieszali się w wewnętrzne sprawy Polski. Mniej groźna w tym czasie była Ruś, ponieważ kraj ten także uległ podziałowi na wiele drobnych księstw.
W czasie, kiedy Polska była rozbita na dzielnice, Niemcy pokonali ostatecznie Wieletów i Obodrzyców – wciąż jeszcze pogańskich Słowian zamieszkałych między Odrą i Łabą. Na zdobytej ziemi założyli Marchię Brandenburską. Były to nowe niemieckie państwo, sąsiadujące bezpośrednio z Polską i bardzo niebezpieczne dla małych polskich księstw. Stopniowo zaczęła rozszerzać swoje granice kosztem polskich księstw.
Pogłębiający się proces rozbicia dzielnicowego powodował zagrożenie zewnętrzne i osłabianie kraju na arenie międzynarodowej, ponieważ nie występował już tam jako jednolite państwo. Osłabianie polityczne dzielnicowej Polski najwcześniej uwidoczniło się na Pomorzu Zachodnim, które stało się celem krucjaty niemieckiej i ostatecznie stało się zwierzchnictwo nad tym terenem objęli margrabiowie brandenburscy, którym udało się także pozyskać Ziemię Lubuską. Niestety to nie był koniec ekspansji Brandenburczyków na ziemie polskie, ponieważ doszło do utworzenia tzw. Nowej Marchii, której podstawę tworzyło opanowanie terenów zachodniopomorskich. Sytuacje rozdrobnionej feudalnej Polski, pogarszały również podboje Krzyżaków, którzy sprowadzeni zostali w 1262 roku przez Konrada Mazowieckiego. W pierwszym zamyśle zakon ten miał pełnić straż na granicy pruskiej i jaćwiskiej, a w rzeczywistości stał się poważnym zagrożeniem państwa polskiego. Dramatyczne w dziejach rozbicia dzielnicowego były też najazdy mongolskie.
W połowie XII w. kiedy to proces rozbicia dzielnicowego Polski przeżywał swe apogeum, zaczęły narastać tendencję zjednoczeniowe. Wyrastały one z przesłanek gospodarczych, politycznych a także ideologicznych.
Rozwój gospodarki i handlu doprowadził do wzmożonego kontaktu między dzielnicami, co jednak utrudnione było przez różny system monetarny, granice celne oraz niebezpieczeństwo na szlakach handlowych. Przesłanki polityczne polegały na tym, że książęta dzielnicowi byli zbyt słabi, by samodzielnie odpierać liczne ataki wrogów. Do przesłanek ideologicznych zaliczamy to, iż Polacy zagrożeni kolonizacją niemiecką, czuli swą odrębność, istniała więź narodowa co ich łączyło wewnętrznie. Ważną rolę odegrało duchowieństwo, które aby utrzymać swą pozycję, musiało przeciwstawiać się duchownym napływającym z zachodu oraz utrzymywać jedność archidiecezji gnieźnieńskiej, co w warunkach rozbicia dzielnicowego nie było łatwym zadaniem. Dużą rolę odegrały też zabytki piśmiennictwa polskiego: Kazania Świętokrzyskie ; Kronika polska Wincentego Kadłubka.
W ostatniej ćwierci XIII wieku ogół społeczeństwa dążył do zjednoczenia państwa polskiego. Istniały jednak różne koncepcje owego zjednoczenia, szczególnie co do zakresu terytorialnego. Dotyczyła tego koncepcja północna – w oparciu o Wielkopolskę, południowo – krakowska i w oparciu o Czechy.
Oczywiście oprócz zwolenników zjednoczenia nie zabrakło także jego przeciwników, którymi była przede wszystkim napływająca ludność niemiecka oraz część możnych, których zaniepokoiła możliwość utraty dotychczasowych przywilejów.
Ośrodki myśli zjednoczenia skupiały się głównie w dzielnicach dobrze rozwiniętych – na Śląsku, w Wielkopolsce i Małopolsce., która miała najsilniejszą tradycję państwową i jako pierwsza podjęła się realizacji integrowania kraju. Leszek Czarny – książę sieradzki, panujący w Krakowie po Bolesławie Wstydliwym, kontynuował działo swego poprzednika w zakresie zakładania nowych miast i wsi, skutecznie też walcząc z napadami litewsko – jaćwieńskimi. Jego następca na tronie krakowskim, książę Henryk IV Probus swe panowanie wypełnił walkami o opanowanie rozbitego na dzielnice Śląska i tłumienia opozycji, która wysuwała jako swego kandydata brata zmarłego Leszka – Władysława Łokietka. Do walki po stronie Probusa włączyły się Czechy, po stronie Łokietka natychmiast książęta kaliscy. Umierając Henryk IV Probuss zapisał Kraków Przemysławowi II, który w tym czasie był już jedynym władcą zjednoczonej wielkopolski. Ponadto z jego osobą związane były możliwość odzyskania Pomorza Gdańskiego.
O Pomorze Gdańskie po śmierci Świętopełka w 1266 roku zaczęli walczyć pretendenci do tronu. Dzielnica ta stała się też terenem ekspansji Krzyżaków i margrabiów magdeburskich. Ci ostatni już w 1271 roku opanowali Gdańsk, korzystając z poparcia miejscowych osadników niemieckich, a książę pomorski Mściwój II dopiero z pomocą Księcia Wielkopolski – Bolesława Pobożnego odbił utraconą stolicę. Wtedy powiązania gospodarcze obu dzielnic stawały się coraz silniejsze. Ponadto Mściwój II zawarł z Przemysłem II traktat w Kępnie, na mocy którego zapisał mu całą dzielnicę po swojej śmierci.
Przemysł II dożąc do zajęcia Krakowa napotkał jednak potężnego rywala w osobie króla czeskiego – Wacława II. Powstrzymane przez Habsburgów Czechy zawróciły swą ekspansję na ziemie polskie. Przemysł zmuszony był stawiać opór rycerstwu czeskiemu walcząc jednocześnie z Łokietkiem. Toteż w 1291 książę wielkopolski zrzekł się swych praw do Krakowa na rzecz Wacława II, którzy w następnych latach opanował Łęczycę i niewielkie księstwa śląskie.
Po śmierci Mściwoja II, Przemysł II opanował Pomorze i w 1295 roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski, co było ważnym etapem na drodze do zjednoczenia kraju. W kilka miesięcy potem Przemysł II został zamordowany. Wbrew jego testamentowi, w którym zapisał swe państwo Henrykowi Głogowskiemu, do walki o Wielkopolskę przystąpił Łokietek. Opanował ją prawie w całości, skupiając jednocześnie w swym ręku ziemię sieradzką, łęczycką, część Kujaw i Pomorze Gdańskie. Rządy Łokietka nie cieszyły się jednak popularnością, zniechęcona do niego hierarchia kościelna opowiadała się za Henrykiem głogowskim, który wydał dla niej znaczne przywileje. Najazd Wacława spowodowany niedotrzymaniem obietnicy Łokietka dotyczącej hołdu, doprowadził do ucieczki Łokietka. Wacław zaś opanował wszystkie jego posiadłości a w 1300 roku został koronowany na króla Polski. Starał się o przeprowadzenie reform mających na celu scentralizowanie władzy, opierając się w dużym stopniu na przybyszach z Czech i Niemiec przeprowadził reformę monetarną i ustalił system jednolitej administracji państwowej, co budziło sprzeciw ogółu ludności niechętnie patrzącej na obejmowanie władzy przez Czechów i Niemców. Stąd też Łokietek znalazł wielu stronników, zwłaszcza po śmierci Wacława II w 1305 roku, którzy opowiedzieli się za jego prawami do tronu. Opanowanie ziemi sandomierskiej, a następnie krakowskiej rozpoczęło walkę o przejście dziedzictwa skupionego w rękach Czechów.
W walce tej Łokietek napotkał wielu przeciwników: liczne rody wielkopolskie, część duchowieństwa. Opozycja zorganizowała spiski w Wielkopolsce i Pomorzu oraz bunt patrycjatu krakowskiego. Łokietek zdobył zbuntowany Kraków i zastosował wobec niego represję. Dopiero w 1314 roku udało mu się zająć Wielkopolskę, którą wcześniej zajął Henryk głogowski. Pretensję do ziem polskich zgłaszali też władcy ościenni. Bezpośredni spadkobierca Wacław II – Wacław III, który jednak został zamordowany gdy ruszał przeciw Łokietkowi, lecz po objęciu tronu czeskiego podjął pretensję Jan Luksemburski, który przybrał tytuł króla Polski.
Zagrożeniem byli również Brandenburczycy, którzy w 1308 roku ruszyli na Gdańsk. Broniący Gdańska stronnik Łokietka – Bogusza zwrócił się o pomoc do Zakonu, który niestety wykorzystał to i zbrojnie wkroczył do Gdańska, by usunąć z niej Polską załogę. Pomocą Łokietkowi były tu zagraniczne sojusze, przede wszystkim z Karolem Robertem, królem Węgier a także z księstwami Rusi. W walkach z Brandenburgią w latach 1315 – 1317 Łokietka królowie państw skandynawskich i książęta zachodniopomorscy. Wojny te mimo, że przyniosły zwycięstwa, to jednak utwierdzały władzę Władysława Łokietka i umożliwiały staranie się o koronę królewską. Popierany był przez niemal całe rycerstwo Małopolski i Wielkopolski.
Mimo niezdecydowanego stanowiska Papieża, w styczniu 1320 roku Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski.
Datę koronacji Łokietka, symbolicznie przyjmuje się jako koniec rozbicia dzielnicowego w Polsce i jej zjednoczenie, mimo, iż zjednoczenie owe nie było jeszcze całkowite.
Rozdrobnienie feudalne był dla Polski i ówczesnego społeczeństwa okresem i niezwykle trudnym. Kraj borykał się z problemami wewnętrznymi, jak również zewnętrznymi odpierając liczne ataki wrogów. Jednak w skomplikowanym procesie udało się rodzimej dynastii zjednoczyć i odrodzić Królestwo Polskie.
