Rozpad Imperium Rosyjskiego
Okres I wojny światowej i Rewolucji 1917 r. sprzyjał ujawnieniu dążeń niepodległościowych narodów wchodzących w skład państwa rosyjskiego. W końcowym okresie wojny powstały niepodległe republiki bałtycki – Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia. Rządom tych krajów udało się zapobiec przewrotom bolszewickim i utrzymać niezależność od Rosji Radzieckiej. Inaczej potoczyły się losy Ukrainy, Gruzji i narodów zakaukaskich. Ogłoszona przez władzę Radziecką w XI 1917 r. Deklaracji Praw Narodów Rosji dawała wszystkim narodom, pozostającym dotychczas pod władzą Rosji, prawo do tworzenia samodzielnych państwowości w VI 1918 r. powstał Zakaukaski Komisariat z Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Państwa te wkrótce ogłosiły niepodległość. W latach 1920 – 21 w państwach zakaukaskich nastąpiły jednak przewroty bolszewickie wsparte przez oddziały Armii Czerwonej. Nowe władze zgłosiły chęć przystąpienia do państwa radzieckiego – Armenia i Azerbejdżan w 1920 r., a Gruzja w 1921 r. W 1922 r. utworzyły one Zakaukaską Federacyjną SRR, w ramach której zachowały niepodległość.
Krótka niepodległość Ukrainy skończyła się jeszcze wcześniej. W XI 1917 r. powstała w Kijowie Centralna Rada Ukrainy z Mychaiło Kruszewskim na czele, która 22 I 1918 r. ogłosiła oderwanie Ukrainy od Rosji Państwo to powstało przy poparciu Niemiec i pozostawało pod ich silnym wpływem. W X 1918 r. wycofujący się z Galicji Wschodniej przekazali władzę przywódcom Ukraińskim. Powstał Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Natychmiast doszło do walk z Polakami. Pod koniec 1918 r. po wycofaniu się Niemców, w Kijowie objął władzę Dyrektoriat pod przewodnictwem Semena Petlury, zapowiedział on między innymi reformę rolną. Jednocześnie zaczęły się pogromy ludności Żydowskiej i rządy za pomocą terroru. Nowo utworzone państwo przyjęło nazwę Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na przełomie 1918 i 1919 trwały ciężkie walki między armią Ukraińską Petlury ( oddziały strzelców siczowych ) a Armią Czerwoną, popieraną przez część ludności ukraińskiej. W I 1919 r. doszło do formalnego połączenia Ukraińskiej Republiki Ludowej ( Kijowskiej ) i Zachodnioukraińskiej, ale na wiosnę 1919 r. Armia Czerwona opanowała całą Ukrainę kijowską, a Polacy pokonali Ukraińców w Galicji Wschodniej. Ofensywa Armii Ochotniczej Denikina, zaczęta w IV 1919 r. przywróciła na krótko władzę Petlury, ale Denikin był przeciwnikami niepodległości Ukrainy. Całe terytorium Ukrainy stało się terenem straszliwie krwawych walk i terroru stosowanego wobec ludności przez Armię Ochotniczą, oddziały Petlury, Armię Czerwoną, anarchistyczne oddziały Nestora Machne i nieregularne oddziały różnych atamanów. Ostatecznie zwyciężyła Armia Czerwona i Ukraina została republiką radziecką, krótki epizod wyprawy kijowskiej nie zmienił sytuacji.
Upadek imperium rosyjskiego
Rosja była państwem zapóźnionym ustrojowo wobec innych państw, a nawet wobec własnego rozwoju ekonomicznego. Chłopi byli uwłaszczeni ale nadal tkwili we wspólnotach chłopskich jako jednostka podatkowa. Połowa ziemi należała do państwa (dobra carskie). Robotników było stosunkowo mało w stosunku do liczby ludności, ale przemysł w Rosji w tamtym okresie rozwijał się dość burzliwie. Z klas posiadających możemy wyróżnić drobnomieszczaństwo, mieszczaństwo, szlachtę (obszarnicy). Liczną i wpływową klasą była inteligencja, której kuźnią były uniwersytety i uczelnie państwowe. Znaczną rolę w polityce odgrywały interesy carskiej biurokracji. Jeśli chodzi o formę ustrojową w Rosji to przypominała ona sytuację w Prusach z przed 1848 r. Istniały co prawda samorząd terytorialne w postaci ziemstw, istniało również niezależne sądownictwo, ale dominującą formą ustrojową był carski absolutyzm.
Ambicje polityczne klas posiadających jak i warstw inteligenckich były zablokowane przez system carskiego samowładztwa. Nie dopuszczał on artykulacji postaw politycznych. Działania polityczne prowadzone były nielegalnie, przez co wpływy zyskiwały ugrupowania skrajnie rewolucyjne. Szerzył się terroryzm (Organizacja Narodowa – Wola – zabójstwo Aleksandra II w 1881 r.).
Właściwie system carski był anachronizmem już na przełomie XIX i XX w. Powstało spektrum polityczne obejmujące cały wachlarz poglądów. Partie prawicowe żądały uprawnień obywatelskich, partie lewicowe dążyły do rewolucji społecznej i prowadziły działalność terrorystyczną. W latach 90 – tych XIX w. powstały takie ugrupowania jak: SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA ROBOTNIKÓW ROSJI – SDPRR z Leninem na czele , oraz partia ESEROWCÓW. Rząd mnożył represje, ale nie mógł zapanować nad sytuacją. Aby ratować swój autorytet chciał odnieść sukces poprzez zwycięską wojnę z Japonią
Ekspansja Japonii zaczęła grozić Rosji. Rząd carski budował właśnie najdłuższą na świecie linię kolejową i interesował się sprawami Dalekiego Wschodu. Spółki rosyjskie inwestowały kapitały w koleje, kopalnie i lasy Mandżurii oraz Korei. Japonia ze swej strony zapewniła sobie poparcie Anglii, uwikłanej w konflikt z Rosją, po czym zaczęła żądać od Rosji opuszczenia Mandżurii i przyznania Korei. Gdy żądanie to pozostało bez odpowiedzi, Japończycy zaatakowali flotę rosyjską stacjonującą w twierdzy morskiej Port Artur. Rosja poniosła kompromitującą klęskę, co jeszcze bardziej podkopało pozycję rządu i systemu ustrojowego . japończycy wyparli Rosjan z Mandżurii. Oblegali także Port Artur, który zdobyli po wielu miesiącach walk. Na skutek wydarzeń tzw. krwawej niedzieli w Petersburgu, kraj ogarnęło wrzenie i ruch strajkowy. Dochodziło do buntu we flocie i wojsku. Car pod naciskiem opinii publicznej ustąpił. Zapowiedział powołanie tzw. DUMY PAŃSTWOWEJ (parlamentu ) , wybranej w wyborach powszechnych. Kolejnym ustępstwem cara był manifest z 17. X. 1905 r., w którym car obiecywał nadać takie swobody, jak: wolność słowa, zgromadzeń, poszerzone prawo wyborcze do Dumy Państwowej. Duma miała posiadać uprawnienia ustawodawcze. W zasadzie klasy posiadające przyjęły te ustępstwa jako osiągnięcie celu. Natomiast partie socjalistyczne dążące do przejęcia władzy odpowiedziały powstaniem 22 – 31 XII, ponieważ ustępstwa nie gwarantowały im przejęcia władzy. Powstanie zostało stłumione. W latach następnych car dwukrotnie rozwiązywał wybraną demokratycznie Dumę. Premierem, który zakończył rewolucję był Stołypin. Przeprowadził on szereg reform w kierunku upowszechnienia własności, min. surowo rozprawił się z ruchem rewolucyjno – terrorystycznym, zlikwidował wiejskie wspólnoty.
Dzięki rewolucji zostało wprowadzone ustawodawstwo pracy, prawo do związków zawodowych. W toku doświadczeń rewolucji ukształtowało się rosyjskie spektrum polityczne, gdzie na skrajnej prawicy plasowały się ugrupowania monarchistyczno – racjonalistyczne. Partią liberalnej burżuazji i liberalnego ziemiaństwa była partia REWOLUCYJNYCH DEMOKRATÓW (KD) – tzw. Kadeci. Interesy bogatych warstw chłopstwa i drobnomieszczaństwa reprezentowała partia ESERÓW – partia SOCJALISTÓW- REWOLUCJONISTÓW. Na lewicy plasowała się socjaldemokratyczna partia ROBOTNIKÓW ROSJI, która dzieliła się na dwie frakcję: MIENSZEWIKÓW i rewolucyjnych BOLSZEWIKÓW z Leninem na czele, z tym, że pierwsza z tych frakcji wbrew nazwie posiadała większe wpływy wśród elektoratu robotniczego. Bolszewicy praktycznie rzecz biorąc nie brali udziału w rewolucji 1905 – 1907, tylko historiografia marksistowska przeceniała ich rolę.
Ziemie polskie pod zaborem rosyjskim
Społeczeństwo zaboru rosyjskiego było już w pełni ukształtowane, nie istniało poddaństwo, istniały wielkie grupy społeczne w postaci: klas pracujących, inteligencji, klasy chłopskiej, klas posiadających (fabrykanci, drobnomieszczaństwo, mieszczaństwo, burżuazja, finansjera). W społeczeństwie polskim istniały dwa poważne problemy wykorzystywane przez ruchy polityczne:
– kwestia socjalna
– kwestia narodowa.
Najbardziej aktywną partią była PPS, usiłowała ona pogodzić dwa te cele, a mianowicie PPS – owcy walczyli o niepodległą Polskę o ustroju socjalistycznym. Druga poważna siła w królestwie to ENDECJA.
Wojna rosyjsko – japońska zróżnicowała polskie elity polityczne. Z jednej strony Piłsudski starał się o uzyskanie poparcia rządu w tonii w walce z Rosją. Udał się nawetrtówym celu do Tokio. Obiecywał przeprowadzenie szeregu akcji dywersyjno – sabotażowych na terenie Królestwa Polskiego. W tym samym czasie do Japonii przybył także przywódca Endecji – Roman Dmowski z zamiarem zupełnie przeciwnym. Już na jesieni 1904 r. zaczęły się pierwsze demonstracje. ( Polska Partia Socjalistyczna , której celem było sprowokować starcia zbrojne z siłami rosyjskimi ( carską policją i żandarmerią) – Manifestacja na placu Grzybowskim.) Na wieść o krwawej niedzieli w Petersburgu doszło do strajku powszechnego. Jednocześnie inteligencja polska poprzez strajk szkolny wysunęła szereg postulatów w kwestiach narodowych i społecznych. Chodziło o zaprzestanie rusyfikacji, o polonizację szkół. Wieś również domagała się polskiej szkoły i języka polskiego w instytucjach i urzędach państwowych. ! maja 1905 r. odbyła się w Warszawie wielka manifestacja stłumiona przez wojsko. Następstwem stłumienia był strajk powszechny, szczytowym momentem rewolucji było powstanie robotników w Łodzi w czerwcu 1905 r. Polskie partie polityczne zajęły zróżnicowane stanowiska wobec tych wydarzeń. W PPS doszło do rozłamu między \”starymi\”, którzy chcieli, by rewolucję socjalną połączyć z walką o odzyskanie niepodległości. Czołowym przedstawicielem tego nurtu był J. Piłsudzki, który stał wtedy na czele organizacji bojowej. Inny nurt PPS – u tzw. \”młodzi\”, chcieli, aby partia odrzuciła program narodowy i włączyła się w nurt rewolucji rosyjskiej. W ten sposób powstała PPS – frakcja rewolucyjna ( J. Piłsudzki ), i PPS – lewica SDKPiL była partią całkowicie zintegrowaną z ruchem rosyjskim. Narodowcy czynnie wystąpili przeciw działaczom rewolucyjnym. Doszło nawet do tzw. walk bratobójczych. W zasadzie ND wysunęła postulat autonomii dla Królestwa , wzięła też udział w wyborach do Dumy państwowej.
W dziedzinie socjalnej takie rezultaty jak w Rosji: związki zawodowe, spektrum polityczne. W dziedzinie narodowej stworzona została możliwość rozwoju polskiego szkolnictwa oraz funkcjonowania polskich stowarzyszeń oświatowych, naukowych, kulturalnych.
