Wstęp
Opracowując temat dotyczący rywalizacji Sparty i Aten w świecie starożytnym nie sposób przedstawić krótkiego rysu historycznego każdego z tych państw – miast .
Pozwolę sobie ująć to w postaci rozdziałów .
Rozdział I
SPARTA
Sparta zajmuje odrębne miejsce wśród greckich polis . Zajmowała w płd. części Peloponezu żyzną dolinę rzeki Eurotas wraz z całą Lakonią i Mesenią .
W połowie X w.p.n.e. na tereny Lakoni , w wielkim stopniu wyludnione u schyłku epoki mykeńskiej napłynęła ludność dorycka . Państwo Sparta powstało z połączenia pięciu osad i w VIII w p.n.e. zajęło Lakonię , następnie w dwóch wojnach meseńskich podbiło terytorium Meseni zmieniając jej ludność w helo-tów – niewolnych chłopów .
Ustrój społeczny Sparty i jej kultura gwałtownie zmieniły się po wspo-mnianych wcześniej wojnach . Spowodowane to było koniecznością zapobiega-nia buntom ludności podbitej Meseni .
Ludność Sparty dzieliła się na 3 grupy społeczne : pełnoprawnymi oby-watelami byli SPARTIACI , potomkowie najeźdźców doryckich , których głównym zajęciem była wojna i poskramianie siłą helotów . Wojsko , ciężko-zbrojna piechota to HOPLICI .
Spartiaci określali się z dumą HOMOIOI (podobni do siebie , równi ) chociaż w praktyce równość ta nigdy nie rozciągała się na ich ekonomiczny status . Istniała grupa bogatych i biednych spartiatów , a w miarę upływu czasu różnice te wzrastały i stały się źródłem ostrych konfliktów społecznych . Spar-tańska arystokracja miała także decydujący wpływ na sprawy polityczne . Ko-lejną grupą byli PERIOIKOWIE ( gr. perioikoi – mieszkający dookoła ). Była to ludność pochodzenia doryckego , pozbawiona praw obywatelskich , ale po-siadająca niezależność gospodarczą , skupiająca niekiedy w swych rękach wiel-kie majątki ziemskie . Źródłem ich dochodów były łupy wojenne . Była to lud-ność wolna , posiadali pełnie praw cywilnych . Trzecią grupą byli HELOCI . Była to społeczność najliczniejsza . Ich sytuacja przypominała zarówno poddań-stwo chłopów jak i niewolnictwo państwowe . Byli oni własnością państwa . Przypisano ich do ziemi przekazanej Spartiatom . Ciężka sytuacja helotów po-wodowała ciągłe wrzenie , czekali oni tylko na sposobność zrzucenia jarzma niewoli . Aby utrzymać ich w ciągłym strachu Spartiaci organizowali co roku tzw. krypteje – ekspedycje karne przeciw helotom .
Mimo takiej struktury społecznej chwalono ustrój polityczny Sparty .
KRÓL SPARTY LEONIDAS
Organizację państwa przypisywano pierwszemu prawodawcy Sparty – Likurgowi . Ustrój Sparty wykształcił się ostatecznie w VI w.p.n.e. Głównym organem władzy była GERUZJA . Obok niej faktyczną władzę rządzącą spra-wowało kolegium pieciu EFORÓW .
Początkowo Sparta rozszerzała swe panowanie przez podboje i przyłącza-nie terenów sąsiednich , a następnie przystępowała do zawierania ścisłych soju-szów z innymi państwami na Peloponezie i uzależniała je od siebie. W VI w p.n.e. powstał ZWIĄZEK PELOPONESKI . Stał się on podstawą politycznego przywództwa – hegemoni Sparty .
Na przełomie VI i V w. p.n.e. Sparta stała się najpotężniejszym państwem Grecji . To sprawiło , że powierzono jej przewodnictwo w ZWIĄZKU HEL-LEŃSKIM , powołanym w 481 r.p.n.e. przez miasta greckie w celu obrony przed Atenami . To właśnie bohaterska obrona Termopil przez Leonidasa umocniła autorytet Sparty . Jednak po utworzeniu przez Ateny Związku Mor-skiego jej pozycja zaczęła upadać.
Krótkim rysem historycznym Aten i utworzonym przez nie Związkiem Morskim zajmę się w kolejnych rozdziałach .
ROZDZIAŁ II
ATENY
Ateny leżały w Attyce , suchej i mało urodzajnej krainie Grecji Środko-wej , której największym bogactwem była rozwinięta linia brzegowa , obfitują-ca w naturalne przystanie . poprzedzielane górami równiny zamieszkiwała lud-ność trudniąca się uprawą roli i ogrodnictwem , tereny górzyste wykorzystywa-no jako pastwiska , na wybrzeżu dominowało rzemiosło.
W II tysiącleciu opanowały Attykę plemiona jońskie , które
zmieszały się z podbitą ludnością przedgrecką . W I tysiącleciu na czoło gmin-państewek plemiennych zaczęły wysuwać się Ateny . Pod ich przewodnictwem nastąpiło zjednoczenie państewek w jedną całość – POLIS.
Ustrój społeczny Aten przedstawiał się następująco : na czele stał król – Basileus , którego władza była ograniczona przez arystokrację rodową .Tworzyła ona organizację o nazwie AREOPAG .Miała ona szerokie kompeten-cje administracyjne i sądowe . Karała wykroczenia przeciw ustawom , obsadzała urzędy .Funkcje króla stopniowo przejmowali urzędnicy – ARCHONTOWIE .
Osiągnięciem ustrojowym Aten było spisanie praw , którego dokonał Drakon w 621r. p.n.e. Prawa jego były niezwykle surowe .
W 594r.p.n.e. z racji ruchów społecznych w Koryncie misję zreformowa-nia państwa otrzymuje Solon . Jego reformy poszły w dwóch kierunkach : poli-tycznym i społeczno – gospodarczym . Zawarł on w nich m.in. zniesienie dłu-gów tzw.seisachteia , zezwolił także na swobodne przekazywanie testamentem ziemi , przeprowadził reformę monetarną , obniżył też jednostki miary . Zwłasz-cza ostatnie reformy otworzyły przed eksportem ateńskim nowe rynki na wschodzie i zachodzie .
Już przed Solonem wytworzył się w Atenach nowy podział społeczeń-stwa, który dla celów służby wojskowej dzielił ludność na kilka grup wedle po-siadanego majątku , nie zaś urodzenia . Byli więc : PENTAKOSIODYMNOI , RYCERZE , ZEUGITAI I TECI ( najubożsi) .
Reformy Solona wprowadziły spory między arystokracją , a biedotą .
Kolejno przyszły czasy na rządy Pizystrata i jego synów Pizystratydów : Hippiasza i Hipparcha . Byli oni klasycznymi przykładami tyranii . Pragnąc zdobyć popularność wśród Ateńczyków , a jednocześnie wzmocnić wewnętrz-nie Ateny przeprowadzał wiele reform . Kopalnie złota dały Pizystratowi środki finansowe nie tylko na utrzymanie siły zbrojnej ale i na rozbudowanie Aten . Miasto przeżyło wtedy okres nieznanej wcześniej świetności . Jego dążeniem było także ugruntowywanie potęgi Aten na zewnątrz . Ateńczycy zdołali poko-nać Megarę i przyłączyć Salaminę. Rosło jednak niezadowolenie z rządów tyra-na. Przywódca opozycji arystokratycznej Klejstenes doprowadził przy pomocy Sparty do obalenia rządów tyranów i uzyskawszy poparcie ludu przeprowadził w 508 / 507 p.n.e. nowe reformy, które zapoczątkowały demokrację ateńską. . Po zwycięstwach odnoszonych w wojnach grecko – perskich nastąpił wzrost znaczenia politycznego A. Z inicjatywy Temistoklesa rozpoczęto budowę Pire-usu i rozbudowano flotę ateńską; przy budowie floty znalazła zatrudnienie naj-uboższa część ludności zw. Tetami; z niej rekrutowały się również załogi okrę-tów. Ateny zdobyły przodującą pozycję na morzu. W 478 / 477 p.n.e. powołano pod jej przewodnictwem Ateński Związek Morski . Jednym z jego twórców był Arystydes. Przy pomocy Związku Ateny kontynuowały wojnę z Persją i zara-zem dążyły do zdobycia hegemonii w całej Grecji .
Głównym jednak jej rywalem w tej walce była Sparta .
ROZDZIAŁ III
ATEŃSKI ZWIĄZEK MORSKI I ZWIĄZEK PELOPONESKI
RYWALIZACJA O HEGEMONIĘ W ŚWIECIE GRECKIM
Jak już w poprzednich rozdziałach wspomniano , Grecja i Sparta powo-łały do życia Związki mające im pomóc w osiągnięciu przywództwa w Grecji.
W skład Ateńskiego Związku Morskiego weszło ok. 200 państw – miast położonych na wyspach Morza Egejskiego i częściowo w środkowej Grecji oraz na wybrzeżu Azji Mniejszej . Państwa członkowskie zobowiązane były do do-starczania floty lub środków pieniężnych na jej budowę i utrzymanie . Skarbiec związkowy znajdował się za wyspie Delos , gdzie było również centrum religij-ne A.Z.M.
Początkowo Ateny traktowały sprzymierzeńców jak państwa niezależne , rychło jednak zaczęły ingerować w ich sprawy wewnętrzne i zwiększać ściąganą opłatę . Niezadowolenie z polityki państw wywoływało bunty państw członkow-skich , popieranych przez rywalizującą z Atenami Spartę . Ateny krwawo tłu-miły powstania nie dopuszczając do występowania państw ze związku , zabie-rały zbuntowanym flotę i osadzały na ich terenach osadników ateńskich , zwa-nych kleruchami .
Utworzenie przez Ateny Ateńskiego Związku Morskiego było odpowie-dzią na wcześniej utworzony przez Spartę Związek Peloponeski .
Został on utworzony w drugiej połowie VI w . p.n.e. w celu wzajemnej obrony państw-członków , tj. udzielania pomocy w wypadku wojny . Był to za-tem sojusz wojskowy .
W skład Związku Peloponeskiego wchodziły wszystkie państwa i krainy Peloponezu prócz Argolidy , Achai i niektórych państewek Arkadii . Opierał on się na zasadzie symmachia (przymierza) .
W Z.P. poza Spartą dużą rolę polityczną odgrywał Korynt .
Państwa członkowskie Z.P. miały większą swobodę niż członkowie Ateń-skiego Związku Morskiego .W praktyce to jednak Sparta decydowała o polityce Z.P. , o wypowiedzeniu i prowadzeniu wojny . do decydowania o sprawach ze-wnętrznych powołano specjalną Radę Związkową .
W 431 -404 r. p.n.e. Związek peloponeski zaangażowany był w wojnę peloponeską .
Bezpośrednimi przyczynami wybuchu tej wojny było zamknięcie rynków i portów Aten oraz państw-członków Ateńskiego Związku Morskiego dla Mega-ry – członka Związku Peloponeskiego, poparcie przez Ateny Korkyry w wojnie z Koryntem (należącym do Związku Peloponeskiego) i zbrojne starcia Aten z Koryntem na terenie Potidai (na Półwyspie Chalcydyckim ) , dawnej kolonii Koryntu , która będąc członkiem Ateńskiego Związku Morskiego zbuntowała się przeciw Atenom .
Działania wojenne rozpoczęły się atakiem Związku Peloponeskiego na Attykę .
Pierwsza faza wojny , zw. wojną archidamijską (od imienia króla Sparty Archi-damosa) , nie była korzystna dla Aten , gdyż w 430 p.n.e. wybuchła w Atenach zaraza (prawdopodobnie była to dżuma) , która spowodowała śmierć ok. ź lud-ności kraju. W 429 p.n.e. zmarł Perykles , wybitny mąż stanu kierujący polityką ateńską . Atenom udało się jednak odnieść kilka sukcesów dzięki operatywności ich floty . Największym ich osiągnięciem było zajęcie peloponeskiego przylądka Pylos w Mesenii , który , po ufortyfikowaniu , stał się punktem oparcia dla lą-dowych i morskich działań ateńskich na Peloponezie , oraz wzięcie do niewoli spartiatów , okrążonych podczas pró
by odzyskania Pylos na wyspie Sfakteria . W 421 p.n.e. obie walczące strony zawarły tzw. pokój Nikiasza , na mocy które-go powrócono do stanu posiadania sprzed wojny. Warunki pokoju nie zostały wypełnione .
Ateny próbowały na Peloponezie utworzyć przeciw Sparcie sojusz państw niezadowolonych z jej polityki. W 416 p.n.e. napadły i zniszczyły naturalną do-tąd wyspę Melos, znajdującą się w zasięgu wpływów Sparty.
W 415 p.n.e. inicjatywy Alkibiadesa Ateny podjęły walką wyprawę na Sycylię, skierowaną przeciw państwom sprzymierzonym ze Związkiem Peloponeskim .W 413 p.n.e. Ateńczycy ponieśli klęskę na Sycylii, a armia spartańska wtar-gnęła do Attyki i zająwszy i umocniwszy Dekeleje pustoszyły terytorium ateń-skie. Dzięki zaś pomocy finansowej Persji, pragnącej upadku Aten, Spartanie pod wodzą Lizandra pokonali w 405 p.n.e. flotę ateńską u ujścia rzeki Ajgospo-tamoj w Azji Mniejszej. W 404 p.n.e. Lizander zdobył Ateny. Na mocy zawar-tego pokoju Ateńczycy wydali Sparcie całą flotę z wyjątkiem 12 okrętów, zbu-rzyli fortyfikacje, uznali hegemonię Sparty w Grecji i rozwiązali Ateński Zwią-zek Morski .
ANEKS
KALENDARIUM WALK SPARTY I ATEN O HEGEMONIĘ W GRECJI
446
Zawarcie pokoju trzydziestoletniego między Spartą (Związkiem Peloponeskim) a Atenami (Związkiem Mor-skim).
444
Wygnanie z Aten przez ostracyzm Tukidydesa, przywódcy (po Kimonie) stronnictwa umiarkowanego.
444 – 429
Rządy Peryklesa w Atenach, okres największego rozkwitu Aten. Perykles, przywódca radykalnego stronnictwa demokratycznego miał bardzo silną pozycję w państwie od 462, a od 444 jego władza staje się pełna (piastuje dożywotnio urząd stratega).
Dalsze zmiany w ustroju politycznym: wprowadzono wynagrodzenie (diety) urzędników w celu umożliwienia dostępu do urzędów osobom uboższym, dopuszczono do najwyższych urzędów także obywateli III klasy (ze-ugutai).
Perykles przekształcił Związek Morski (należało do niego w tym okresie ok. 200 miast) w państwo ateńskie, które siłą narzucało swój system rządów (demokracja) i swoje prawa. Wszelki opór był bezwzględnie tłumiony. W Grecji rosła liczba wygnańców politycznych, co będzie jedną z przyczyn wojny peloponeskiej.
431 – 404
Wojna peloponeska. Długa i krwawa wojna między Atenami (Związkiem Morskim) i Spartą (Zw. Peloponeski) o hegemonię w Grecji. Do starcia przyczyniły się m.in. antagonizm plemienny Dorów i jonów oraz różnice ustrojów politycznych. Bezpośrednią przyczyną było wmieszanie się Aten do zatargu między Koryntem a Kor-kyrą.
431 – 430
Sprzymierzeni ze Spartą Tebańczycy napadli Plateje, zaś król spartański Archidamos wkroczył do Attyki i spu-stoszył ją. Ludność wiejska, zgodnie z planem Peryklesa, schroniła się w obrębie murów ateńskich. W mieście wybuchła zaraza. Tymczasem flota ateńska pustoszyła wybrzeże Peloponezu.
429
Śmierć Peryklesa. Na czele stronnictwa radykalno – demokratycznego w Atenach staje Kleon, zwolennik dalszej wojny ze Spartą i bezwzględnego traktowania nieposłusznych sojuszników. Kleon w drodze znacznego zwięk-szenia danin ściąganych od państw Związku Morskiego zdobył środki na dalsze prowadzenie działań wojen-nych. Jego przeciwnikiem i przywódcą stronnictwa umiarkowanego był Nikiasz, opowiadający się za pokojem ze Spartą.
427
Spartanie zdobywają i burzą sprzymierzone z Atenami Plateje.
425
Strateg ateński Demostenes zajmuje Pylos, miasto i port na Peloponezie.
424
Podczas nieudanej próby odbicia Pylos doborowy oddział 420 spartańskich hoplitów zostaje rozbity i wzięty do niewoli. Kleon odrzuca spartańskie propozycje pokojowe.
422
Brasydas, wódz spartański, przedsięwziął śmiały marsz przez Tesalię do Tracji. Przy pomocy króla macedoń-skiego Peridikkasa udało mu się przeciągnąć na stronę Sparty wiele miast należących do Związku Ateńskiego. Przeciwko Brasydrasowi wyruszył z wojskiem Kleon. W wielkiej bitwie pod Amfiepolis doszło do zupełnego rozbicia armii ateńskiej; obaj wodzowie padli na polu walki. Koniec pierwszego okresu wojny.
421
Pokój Nikiasza (przywódca stronnictwa umiarkowanego w Atenach), zawarty na 50 lat, przywracał status quo sprzed wojny.
420
Strategiem ateńskim został Alkibiades, doskonały mówca i zręczny polityk, rzecznik wojny ze Spartą. Zawarł sojusz z Argos walczącym (wraz z miastami Arkadii) przeciw dominacji Sparty na Peloponezie.
418
Bitwa pod Mantineą, w której Sparta pokonuje koalicję Argos i miast arkadyjskich wspomaganą przez Ateny.
417
Walki wewnętrzne w Atenach. Alkibiades i Nikiasz zawierają sojusz by wygnać przywódcę stronnictwa demo-kratycznego, Hiperbolosa.
416 – 415
Alkibiades i Nikiasz strategami ateńskimi.
415 – 413
Ateńska ekspedycja na Sycylię. Skłonieni przez Alkibiadesa Ateńczycy zorganizowali wielką wyprawę wojenną na sycylię. Celem było odcięcie Sparty od dostaw sycylijskiego zboża i wzmocnienie sojuszników Aten w Wiel-kiej Grecji. Na czele wyprawy stanęli Alkibiades, Nikiasz i Lachamos. W wyniku intryg w Atenach Alkibiades został odwołany do Aten, W drodze powrotnej spod sycylijskich Syrakuz zbiegł do Sparty .Wyprawa zakończyła się totalną klęską Ateńczyków: flota została zniszczona, a wojsko lądowe otoczone i wzięte do niewoli.
413 – 404
Drugi etap wojny peloponeskiej. Spartanie znów wtargnęli do Attyki i założyli obóz w Deklei, kilkanaście km od Aten. Gospodarka państwa ateńskiego została trwale sparaliżowana. Wiele wysp i miast zaczęło stopniowo uniezależniać się od Aten (Chios, Milet, Lesbos i inne). Na żądanie wojska do łask przywrócono Alkibiadesa.
411 – 410
Przewrót oligarchiczny w Atenach. Stronnictwo arystokratyczne zorganizowane w stowarzyszenia (tzw. heterie) zmusiło zgromadzenie ludowe do zmiany ustroju politycznego Aten. Zniesiono diety dla urzędników, ograni-czono liczbę obywateli mających prawa wyborcze. Najwyższym organem władzy ustanowiono „radę czterystu”. Rozpoczęto pertraktacje pokojowe ze Spartą, które jednak Spartianie zerwali.
Po klęsce floty ateńskiej koło Eretrii i utracie Eubei, Ateńczycy pod wodzą Alkibiadesa odnieśli dwa wielkie zwycięstwa nad Spartą: morskie pod Abydos i lądowe pod Kyzikos. Pod wrażeniem tych sukcesów stronnictwo demokratyczne zdołało odzyskać władzę w Atenach i znieść reformy stronnictwa arystokratycznego
407
Uroczysty powrót Alkibiadesa do Aten.i obwołanie go strategiem – autokratorem o nieograniczonej władzy. Tymczasem Persowie zaniepokojeni sukcesami ateńskimi udzielili pomocy Sparcie w odbudowie floty, na czele której stanął Lizander.
406
Zwycięstwo Ateńczyków nad flotą peloponeską w pobliżu wysp Arginuz. 6 zwycięskich strategów skazano na śmierć w Atenach za zaniedbanie obowiązku pochowanie poległych, co zaostrzyło wewnętrzne antagonizmy w państwie.
405
Lizander dowodzący flotą spartańską opanowuje prawie całą flotę ateńską pod Ajgospotamoj. Następnie sparta-nie oblegli Ateny od strony lądu i morza.
404
Kapitulacja Aten na warunkach narzuconych przez Spartę – koniec wojny peloponeskiej. Ateny uznały hegemo-nię Sparty w Grecji, zgodziły się zburzyć długie mury obronne łączące Ateny z Pireusem i wydać Sparcie całą flotę wojenną. Związek Morski został rozwiązany.
Przy poparciu Lizandra do władzy w Atenach doszło stronnictwo arystokratyczne (Rządy Trzydziestu z Kritia-sem na czele). Skasowano znów płatność urzędów i ograniczono liczbę pełnoprawnych obywateli do 3000.
