1. Nazwa epoki
Nazwa barok zapożyczona została z terminologii historii sztuki – w końcu ubiegłego stulecia, określenie „barokowy” nadano manifestacyjnemu stylowi Jana Andrzeja Morsztyna – prekursora tego gatunku w Europie.
2. Zagadkowość nazwy
Słowo wywodzi się z języka portugalskiego, w którym barocco oznacza rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki.
3. Początek baroku w Polsce
Kryzys renesansowych ideałów humanistycznych: harmonii, ładu życia, tolerancji religijnej, poczęły być zastępowane przez objawy niepokoju, inną filozofię życia, przeciwstawianie wartości ziemskich i wiecznych, ciała i ducha – co można zauważyć już u takich twórców jak Mikołaj Sęp Szarzyński czy w Trenach Kochanowskiego.
4. Dramatyczne wybory.
Człowiek – świadomie przeżywający swe istnienie – musiał przyjąć jakąś konkretną postawę. Wybierał więc albo zgodę na świat, nietrwały lecz piękny, a ciesząc się jego urokami, wyrażał wdzięczność Stwórcy , albo też odrzucając łudzące ponęty świata, poszukiwał wartości trwałych „ostatecznego, niewzruszonego portu” zbawienia.
5. Dwa wzory kultury: ziemiański i dworski
– ziemiański – średnia prosta szlachta ceniła niemal do przesady swojskość, rodzimość, wartość ziemiańskiego trybu życia – W. Potocki; J.Ch. Pasek; Z. Morsztyn
– dworski – potężne dwory, lansowały europejską modę, sty sztukę – J.A. Morsztyn, D. Naborowski
6. Sarmaci i sarmatyzm
– sarmatyzm, określenie polskiej kultury szlacheckiej od schyłku XVI wieku do pierwszej połowy XVIII w., której genezę łączono z Sarmatami; w węższym znaczeniu ideologia uzasadniająca wyłączność rządów w Rzeczypospolitej „narodu szlacheckiego” i jego nieograniczoną wolność osobistą, nacechowana megalomanią narodową, stanową i ustrojową oraz konserwatyzmem i nietolerancją wobec innych systemów politycznych, religijnych i kulturowych.
7. Upadek piśmiennictwa
Rozpowszechnianie tekstów „prawomyślnych” powodowało obniżanie ogólnego poziomu literatury. Późna faza baroku, zwłaszcza tzw. czasy saskie, objawiła niemal katastrofalny upadek piśmiennictwa; nie pojawił się nikt na miarę zmarłych w końcu XVII stulecia i na przełomie wieków pisarzy (Morsztyna, Potockiego, Paska).
8. Właściwość sztuki baroku
– Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech (Rzym) w 2. połowie XVI w.; trwał do połowy XVIII w.; gł. okresy baroku: wczesny, dojrzały i późny; zob. też Polska sztuka.Architektura. Architekturę baroku cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej; efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. Rzeźba. Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji,często, zwł. w tematyce religijnej,
dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy;
9. Sztuka na usługach kościoła
– kościół korzystał z dobrodziejstw sztuki baroku, zauważając zwłaszcza siłę jej oddziaływania na uczucia wiernych, na sferę emocji, a nie intelektu; zarazem – dbał o jej prawomyślność i służebną rolę wobec religii.
