Morfologia – to dział nauki o języku, który zajmuje się opisem budowy oraz odmianą wyrazów. Morfologia obejmuje słowotwórstwo i fleksję . Przedmiotem analizy i opisu morfologii są morfemy.
Słowotwórstwo-czyli nauka o tworzeniu słów.
wyraz podstawowy ( ) (-) formant =derywat
Analiza słowotwórcza wyrazu
1. Przyglądamy się, czy wyraz jest podzielny słowotwórczo, tzn. czy można w nim wyodrębnić podstawę słowotwórczą
i formant lub formanty.
2. Wskazujemy wyraz podstawowy,
od którego pochodzi analizowany przez nas wyraz pochodny, nazywany derywatem.
3. Ustalamy przynależność wyrazu do danej kategorii słowotwórczej oraz typu słowotwórczego.
Morfem leksykalny
to najmniejsza cząstka, za pomocą której tworzy się wyrazy pochodne, czyli inaczej derywaty. Najczęściej jest to pojedynczy formant, np. -arz w wyrazie pis-arz, ale może to być też część formantu złożonego, czyli składającego się z kilku morfemów,
np. -awca (-aw-ca) w wyrazie sprzedawca.
Morfem słowotwórczy
to inaczej rdzeń (morfem rdzenny)
– taki morfem, który jest nośnikiem podstawowego znaczenia wyrazu i występuje we wszystkich wyrazach z danej rodziny wyrazowej w formie niezmienionej,
np. czyt-ać, czyt-elnik, czyt-elnia, czyt-anka, czyt-anie lub w formie zmienionej z powodu oboczności głoskowych morfemu,
np. nog-a, nóż-ka, noż-ny.
Taka wymiana głoskowa to inaczej alternacja.
Wymiany głoskowe mogą polegać na zamianie jednych głosek na inne – nazywają się wtedy zmianami jakościowymi, np. ręka, ręce, rąk
(ę:ą, k:c), ale mogą też polegać na zanikaniu niektórych samogłosek, np. brać, biorę, zabierać (-br, bior-, bier-, czyli samogłoski
o, e raz pojawiają się, raz znikają) – nazywają się wtedy zmianami ilościowymi. Najczęściej zmiany iościowe wiążą się z pojawianiem się
i znikaniem tzw. e ruchomego, np. pies – psa, sen – snu, len -lnu, kartka – kartek.
Kategoria słowotwórcza
– stanowią ją wyrazy o wspólnym znaczeniu ogólnym, ale o odmiennej budowie,
więc utworzone od różnych podstaw słowotwórczych i za pomocą różnych formantów; oto przykłady takich kategorii:
*** wśród rzeczowników:
– nazwy nosicieli cech (ważniak, chytrus, głupek, siłacz)
– nazwy cech abstrakcyjnych (mądrość,głupota, dobroć)
– nazwy czynności (bieganie, śpiewanie)
– nazwy wykonawców czynności (spawacz, murarz, jeździec, pływak)
– nazwy narzędzi (grzałka, wiertarka, chłodnica, zakrętka)
– nazwy rezultatów czynności (wycinek, śpiew, napis)
– nazwy miejsc (kotłownia, sypialnia, jezdnia, wysypisko)
– nazwy zbiorów (ptactwo, duchowieństwo,
studenteria, starzyzna)
– nazwy mieszkańców (paryżanin, Anglik)
– nazwy istot młodych (źrebię, kocię)
– nazwy pokrewieństw (bratowa, starościna)
– nazwy zdrobniałe (kwiatek, nóżka)
– nazwy zgrubiałe (psisko, trója, wóda)
*** wśród czasowników:
– nazwy określające stawanie się (zbaranieć, zblednąć, urosnąć)
– nazwy okreslające powodowanie,
że coś staje się jakieś (zmniejszyć, uciszyć)
– nazwy związane z jakimś obiektem (lądować, asfaltować,planować)
Typ słowotwórczy
– stanowią go wyrazy, które należą do jednej kategorii słowotwórczej, a ponadto zostały utworzone za pomoca takiego samego formantu, np.
– nazwy nosicieli cech:
** utworzone za pomocą formantu -ik:
bezwstydnik, nieszczęśnik, bezbożnik
** utworzone za pomocą formantu -ek:
śmieszek, wesołek, głupek
– nazwy wykonawców czynności:
** utworzone za pomoca formantu -acz:
siłacz, pakowacz, palacz, biegacz
** utworzone za pomocą formantu -yciel/iciel
oskarżyciel, wybawiciel, donosiciel
SŁOWOTWÓRSTWO
ćwiczenia
(do pobrania w formacie Word)
SŁOWOTWÓRSTWO – test / wersja A
wykorzystałam:
Eligia i Jarosław Bańkowscy, Gramatyka języka polskiego w testach dla nauczycieli i uczniów, Ośrodek Rozwoju Zdolności Dzieci i Młodzieży, Olecko 1999,
s. 43 – 45
Derywacja – to inaczej tworzenie derywatów, a zatem tworzenie wyrazów pochodnych.
Wyrazy pochodne, czyli derywaty powstają najczęściej na skutek następujących zabiegów słowotwórczych:
1) afiksacja – dodanie formantów słowotwórczych
2) derywacja alternacyjna
3) derywacja paradygmatyczna
4) derywacja prozodyczna
5) derywacji wstecznej
6) derywacja zer
7) derywacji wymiennej.
1) afiksacja – dodanie formantów słowotwórczych to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na dodaniu pewnych elementów do podstawy słowotwórczej; wyraz pochodny jest dłuższy od podstawowego;
rodzaje formantów:
a) przedrostek (prefiks)
na-pisać, po-ręka, od-mowa (prefiksacja)
b) przyrostek (sufiks)
mal-arz, kot-ek, spin-acz (sufiksacja)
c) wrostek (interfiks)
dus-i-grosz , męcz-y-dusza (kompozycja)
d) postfiks (osobna cząstka dodawana do derywatu i występująca po nim)
np. zaimek „się”
czernić się – od: czernić (postfiksacja)
e) formant złożony,
czyli przedrostkowo – przyrostkowy (prefiksalno – sufiksalny)
od-now-ić, po-lepsz-yć
f) formant mieszany,
czyli interfiksalno-sufiksalny
dom-o-krąż-ca, rzecz-o-znaw-ca
2) derywacja alternacyjna to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na wymianiegłosek w podstawie słowotwórczej;
formant:
g) alternacja, czyli wymiana głoskowa
w funkcji formantu
mięcho – od: mięso, Zosia – od: Zofia
3) derywacja paradygmatyczna to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na zmianie wzorca odmiany;
formant:
h) formant paradygmatyczny,
czyli zmiana wzorca odmiany
np. z rzeczownikowej na przymiotnikową:
ryba, ryby, rybie,
rybi, rybiego, rybiemu
np. z przymiotnikowej męskiej na żeńską:
woźny – woźna
np. z deklinacji na koniugację:
biały, białego, białemu
bielę, bielisz, bieli
4) derywacja prozodyczna to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na przesunięciu akcentu; często występuje w zrostach;
formant:
i) formant prozodyczny,
czyli funkcję formantu pełni
zmiana akcentu
wielka noc – Wielkanoc
biały stok – Białystok
5) derywacja wsteczna to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na odrzuceniu pewnych elementów od podstawy słowotwórczej; wyraz pochodny jest krótszy od podstawoweg
formant:
j) formant ujemny
trója – od: trójka, szpila – od: szpilka
6) derywacja zerowa to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na odrzuceniu nie – pewnych elementów od podstawy słowotwórczej jak w punkcie piątym,lecz na odcięciu końcówek odmiany w wyrazach; wyraz pochodny jest krótszy od podstawowego;
formant:
k) formant zerowy,
czyli tzw. zero morfologiczne
np. rezultaty czynności
bieg – od: biegać, napis – od: napisać
np. urządzenia, maszyny
dźwig – od: dźwigać, czołg – od: czołgać
/ w gruncie rzeczy ten rodzaj derywacji zalicza się też do derywacji paradygmatycznej, bo przecież chodzi tu o utworzenie rzeczownika od czasownika, a zatem o zmianę wzorca fleksyjnego, z koniugacji na deklinację/
7) derywacja wymienna to proces tworzenia wyrazówpochodnych, który polega na wymianie pewnych elementów, np. odrzuceniu od podstawy części wyrazu podstawowego i dodaniu przyrostka do tak utworzonej podstawy,
np. kami-eń – kam-yk,
rzemi-eń – rzem-yk
miesz-kani-ec – mieszkan-k(a)
mieszczan-in -mieszczan-k(a)
Wyrazy złożone – to takie, które pochodzą od kilku wyrazów podstawowych. Niektórzy uważają, że nie mamy tu do czynienia z derywacją, lecz z kompozycją. Oznacza to, że nie tworzymy nowych słów od podstawy za pomocą formantów, lecz łączymy /komponujemy/ różne podstawy w jeden wyraz.
W zależności od budowy i stopnia zespolenia wyrazów złożonych wyróżniamy:
a) złożenia
b) zrosty
c) zestawienia
złożenia – takie derywaty, w których połączenie wyrazów odbywa się za pomocą interfiksu, czyli cząstki -o- lub -i/y-, np. czarnoksiężnik, jednogłośny, rzezimieszek
zrosty – takie derywaty, w których połączenie wyrazów odbywa się poprzez ich „sklejenie”, nie ma tu interfisku, np. dobranoc, wiarygodny,wniebowzięcie, Białystok, Wielkanoc
zestawienia – dwu- lub wielowyrazowe połączenia, które w języku funkcjonują jako całość, ustalony jest w nich jednak szyk, np. maszyna do pisania, wieczne pióro, krzesło elektryczne, panna młoda, woda sodowa.
Znaczenie strukturalne i parafraza słowotwórcza
Grupa wyrazów, które pochodzą od jakiegoś słowa a do tego występuje między nimi więź znaczeniowa, to inaczj rodzina wyrazów albo gniazdo słowotwórcze. Jedne wyrazy pochodzą od drugich i dają z kolei początek innym wyrazom. Na przykład od wyrazu mur powstał murek.
Skąd to wiemy ?
Budujemy tzw. parafrazę słowotwórczą,
w tym przypadku „murek” – „mały mur”.
Parafraza słowotwórcza jest więc rozbudowanym wyrażeniem, w którym oddane zostaje znaczenie derywatu, a jednocześnie użyta jest w nim podstawa słowotwórcza. Podobnie wyjaśnimy znaczenie
słowa murować. „Murować” – „budować mur”, a zatem wyrazem podstawowym dla czasownika „murować” jest wyraz „mur”. Tak samo rzeczownik „murarz” – „ten, kto buduje mur”. Pozostałe wyrazy należące do tej samej rodziny słowotwórczej,
np. „murarski”, „murarka”, pochodzą już nie od „muru”, lecz od „murarza”.
Skąd to wiemy ?
Zbudujmy parafrazę. „Murarka” – „zajęcie murarza”, a „murarski” to „związany z murarzem”. W parafrazie słowotwórczej pojawia się rzeczownik „murarz”. To pozwala wyciagnąc wniosek, że wyrazem podstawowym dla „murarki” i czegoś „murarskiego” jest „murarz”.
Takie znaczenie derywatu, które wynika z jego budowy, to inaczej znaczenie strukturalne. Czasami różni się ono od znaczenia realnego (leksykalnego) czyli takiego,w jakim dany wyraz jest używany. Mówimy wtedy o różnicy między znaczeniem strukturalnym a realnym. Tak jest w przypadku słowa „pisarz”. Budujemy parafrazę: „pisarz” – „ten, kto pisze”.Dobrze wiemy jednak, że nie każdy, kto pisze, jest pisarzem. Wniosek: rzeczownik „pisarz” faktycznie funkcjonuje w znaczeniu
zawężonym, to jest ten, kto pisze dzieła literatury pięknej. Podobnie jest z rzeczownikiem „palacz”:
znaczenie strukturalne: „ten, kto pali”
1. znaczenie realne: „ten, kto pali papierosy”
2. znaczenie realne: „ten, kto zawodowo pali w piecu”
Wybrane typy nowo utworzonych wyrazów
1. Skrótowce to wyrazy pochodne, które powstały w wyniku skrócenia kilkuwyrazowej nazwy instytucji, organizacji, urzędu, itd; zapisuje się je wielkimi literami,
np. PKO, PCK, PKP, ONZ.
Wśród nich wyróżnia się:
a) głoskowce (te utworzone z pierwszych głosek wyrazów, np. ZUS, PAN, MEN)
b) sylabowce (zbudowane z pierwszych sylab wyrazów, np. Pafawag, Polfa, Polfilm)
c) literowce (powstałe z pierwszych liter wyrazów, np. PKP, NFZ, NBP)
d) konstrukcje mieszane (np. CBOS)
???
Czy skrótowce się odmieniają ?
– tak, zwłaszcza te, które w wymowie kończą się na nieakcentowane „a” lub spółgłoskę,
np.ONZ, (oenzet), UNICEF (unicef)
– te zakończone na samogłoski „e”, „o”, „u”
lub akcentowane „a”
np. ASP, PZU, RPA, SGH
2. Skróty, przy czym czasami stawiamy po nich kropkę, a czasami nie.
???
Jaka jest zasada ?
– nie stawiamy kropki po skrótach, które zawierają pierwszą i ostatnią literę słowa, np.numer – nr, magister – mgr, doktor – dr; jeśli odmieniamy, np. dra, drem, to bez kropki, ale to jest zalecenie ,starej ortografii, lepiej więc nie odmieniać skrótu w pisowni i postawić kropkę,
np. Dr. Kwiatkowskiego dzisiaj nie było.
– stawiamy kropkę po skrótach powstałych przez odrzucenie końcowej części wyrazu,np. dyrektor – dyr., mecenas – mec.
– gdy skracamy nazwę wielowyrazową, stawiamy kropkę po całości tylko wtedy, gdy kolejne wyrazy zaczynają się od spółgłosek, np. cdn., bm., itd.; jeśli jednak drugi lub kolejny z wyrazów zaczyna się samogłoską, kropkę stawiamy po każdej literze oznaczającej kolejne słowo,
np. m.in., p.o.
3. Uniwerbizmy to pojedyncze słowa, które zastępują konstrukcje złożone z rzeczownikai przymiotnika, np.
podstawówka – szkoła podstawowa
motorówka – łódź motorowa
odrzutowiec – samolot odrzutowy;
inne przykłady:
kuroniówka, kablówka, wylotówka, budżetówka, jednorazówka, mikrofalówka.
4. Derywaty wsteczne to wyrazy powstałe w wyniku derywacji wstecznej lub zerowej, charakterystyczne dla języka zawodowego, środowiskowego, ale także młodzieżowego, potocznego i języka gwar ludowych;
np. wytop, przestój, wykop, wymach, zwis
lub nowsze przykłady z języka potocznego:
merc, kałach, komp, przekręt, w porzo, nara.
5. Hybrydy – wyrazy utworzone z cząstek słowotwórczych należących do różnych języków, np.
– ekosystem, domofon, fotokomórka,
– astrobiologia, hydrowęzeł,
– eurodeputowani, eurosceptycy,
– Rywin-gate, Orlen-gate,
– e-handel, e-zakupy.
6. Eponimy – wyrazy utworzone
od nazwisk lub nazw własnych, np.
* prysznic – od nazwiska prekursora wodolecznictwa, XIX wiek, Priessnitz
* król – od imienia Karol (Karol Wielki)
(karl – kral – król)
* cesarz – od imienia Juliusza Cezara
(w okresie rzymskim jako: cezar)
inne eponimy:
* diesel, ford, amper, bel
* britnejki, pamelki, lenonki, arafatka, marlejki
