W dziejach Grecji starożytnej rolę szczególną i priorytetową odegrały dwa państwa-miasta. Były to Sparta i Ateny, ośrodki, u których od pierwszego spojrzenia można było dostrzec wzajemną, ostrą rywalizację która przejawiała się nie tylko walką o wpływy polityczne, ale także konfrontacją dwóch różnych modeli sprawowania władzy i organizacji życia publicznego. Szczególną jednak uwagę oraz ogólną i powierzchowną analizę funkcjonowania chciałbym poświęcić Sparcie.
Sparta powstała na Półwyspie Peloponeskim (Lakonia), w dolinie rzeki Eurotas w wyniku najazdu Dorów. Podbili oni miejscowa ludność i siłą utrzymywali ja w posłuszeństwie. Początkowo Sparta obejmowała jedynie kilka wsi, lecz wkrótce znacznie powiększyła swój obszar. Sparta podporządkowała sobie inne polis z najbliższej okolicy, tworząc związek, tzw. Symmachie. Specyficzny system funkcjonowania państwa-miasta doprowadził do tego, iż w VII i VI w. p.n.e. Sparta była ośrodkiem bardzo prężnym, zakładała liczne kolonie, utrzymywała żywe kontakty ze światem kultury, gościła architektów, poetów, rzeźbiarzy. Ponadto w połowie VI w. p.n.e. uważano ja za najpotężniejsze państwo greckie. W starożytności miasto Sparta zwano także Lacedemonem.
Sparta była wyjątkową polis wśród miast greckich. Różniła się ustrojem, kulturą i stylem życia mieszkańców. Społeczeństwo spartańskie podzielone było na trzy odrębne grupy: rodowitych Spartan, zwanych Spartiatami, Periojków i Helotów. Spartiaci liczyli kilkanaście tysięcy osób (wraz z kobietami i dziećmi). Tylko oni byli pełnoprawnymi mieszkańcami państwa, mogącymi sprawować urzędy i brać udział w zgromadzeniu ludowym. Ich głównym zajęciem było ujarzmianie helotów oraz walka, do której szkolili się przez całe życie. Żyli oni w obozach wojskowych i nie zajmowali się żadną pracą. Wpłacali jedynie miesięczne składki na wspólne biesiady. Kto nie mógł uiścić składki, spadał do niższej grupy zubożałych Spartiatów.
Periojkowie natomiast byli posiadaczami ziemskimi, kupcami, rzemieślnikami i żeglarzami, zamieszkującymi wybrzeża i góry, czyli obszary położone wokoło terytorium podzielonego na obywatelski działy. Pracowali oni na potrzeby państwa spartańskiego. Byli osobiście wolni, jednak nie mieli wpływu na życie państwa. Ponadto ich obowiązkiem było dostarczanie żołnierzy wchodzących w skład armii spartańskiej.
Najliczniejszą grupą w Sparcie byli Heloci – własność państwowa. Wywodzili sie oni z podbitej przez Dorów miejscowej ludności, co czyniło ich zależnymi od woli najeźdźców. Od niewolników różnili się tym, że nie wolno ich było sprzedawać i zabijać. Nie mieli żadnych praw i utrzymywano ich w posłuszeństwie przy pomocy terroru. Przywiązani byli do swych działek, a połowę dochodów oddawali. Ich ciężka sytuacja powodowała nieustanne wrzenie i niezadowolenie, a Spartiaci, by utrzymać Helotów w ciągłym strachu, urządzali co roku karne ekspedycje, na kształt polowań, w czasie których napadano na wioski i karano co śmielszych i bardziej niebezpiecznych buntowników.
Każda ze spartańskich rodzin otrzymywała jeden z kilku tysięcy działów ziemi uprawnej, na jakie podzielono żyzne grunty położone w dolinie Eurotasu i na równinie w środku Messenii. Podstawę ich utrzymania stanowiła ziemia, podzielona na działki i uprawiana przez Helotów, wojny i małżeństwa z zamożnymi spadkobierczyniami, gdyż kobiety mogły dziedziczyć i posiadać majątki. Większość ziemi skupiona była w rękach arystokracji, choć teoretycznie cała ziemia była własnością państwa – oddana obywatelom w użytkowanie. Ponieważ przez cztery wieki istnienia państwa, różnice dzielące poszczególne rodziny spartańskie były niemalże nieodczuwalne, mieli oni prawo nazywać siebie „wspólnotą jednakowych”.
Spartan było niewielu, o wiele mniej niż Helotów, dlatego też byli oni w pełni świadomi niebezpieczeństwa rewolty chłopów. Lęk przed nią determinował całe życie społeczności, przygotowującej się nieustannie na wypadek wojny domowej. Obywatele, wolni od trosk ekonomicznych, poświęcali całą swoją uwagę na zdobycie i utrzymanie sprawności bojowej. Niechętnie angażowano się w kampanie wojskowe, które wymagały wysłania daleko dużych oddziałów zbrojnych, aby nie sprowokować powstania. Specjalny system wychowania czynił ze Spartan świetnych żołnierzy.
Całe życie Sparty przenikał duch militaryzmu. Zdolności wojskowe, sprawność i odporność fizyczną chłopcy zyskiwali kosztem edukacji, która ograniczona została do ścisłego minimum. Młodzieniec stawał się mężczyzna dopiero wtedy, gdy przeszedł odpowiedni cykl szkolenia wojskowego.
Ustrój Sparty, stworzony w zamierzchłych czasach przez Likurga, określa się jako despotyczną formę oligarchii, gdyż rzeczywista władza leżała głównie w rękach arystokracji. Władza w Sparcie, przy końcu okresu archaicznego, sprawowana była przez cztery organy. O polityce Sparty decydowali „nieliczni”, grupa dwudziestu ośmiu mężczyzn, którzy przekroczyli sześćdziesiąty rok życia. Razem z dwoma królami tworzyli oni trzydziestoosobową „radę starszych” (gerousia), która przedkładała swoje propozycje zgromadzeniu wszystkich wolnych obywateli. Funkcje wspomnianych dwóch królów zostały z czasem ograniczone do roli religijnej i wojskowej. Ciałem zbiorowym było także zgromadzenie ludowe, które teoretycznie podejmowało najważniejsze decyzje, lecz o wszystkim decydowało 5 urzędników – eforów, którzy sprawowali w państwie władzę wykonawczą. ponadto dbali oni o bezpieczeństwo publiczne, kierowali polityka zagraniczna, pełnili funkcje sędziowskie, kierowali obradami zgromadzenia. Mogli nawet postawić w stan oskarżenia królów.
Spartanie byli niezwykle przywiązani do idei przestrzegania prawa. Było ono dla nich przewodnikiem wskazującym właściwe zachowanie się w sprawach wielkich i małych. Kiedy na przykład eforowie obejmowali urząd, zwracali się do obywateli Sparty z rozkazem, „aby obcięli wąsy i bali się praw”. Szacunek, jakim Spartanie darzyli swój system rządów, znalazł odzwierciedlenie w tradycji, wedle której to sam Apollon Delficki usankcjonował go za sprawą wyroczni nazywanej Retra. Reformy opisane w Retrze miał wprowadzić w życie lacedemoński przywódca Likurg. Już starożytni historycy nie dysponowali żadnymi pewnymi wiadomościami o datach jego życia oraz o zmianach, jakie wprowadził do spartańskich praw. Wszystko, co dziś możemy powiedzieć, sprowadza się do stwierdzenia, że swój polityczny system Spartanie kształtowali w okresie między 800 a 600 rokiem p.n.e. Inaczej niż inne greckie polis, Sparta nigdy nie posiadała spisanych praw. Spartanie przekazywali swój system z pokolenia na pokolenie razem z bardzo szczególnymi obyczajami, które wiązały się z równie nietypowymi pryncypiami ustroju gospodarczego.
Spartanie uczynili z ustroju oligarchicznego fundament trwania społeczności, której nadrzędnym celem była militarna sprawność. Ich tryb życia stał się sławny za sprawą dyscypliny, której najbardziej wyrazistym przykładem był sposób szkolenia spartańskiej ciężkozbrojnej piechoty, bez wątpienia najpotężniejszej militarnej siły epoki. Sparta mogła tym łatwiej budować swą potęgę, że zajmowała z natury dogodną do obrony wąską równinę, ciągnącą się z północy na południe pomiędzy dzikimi pasmami gór południowo-wschodniej części Peloponezu. Kraina ta to Lakonia, od której bierze się określenie Lakończycy; samych Spartan nazywano jeszcze Lacedemończykami – od greckiej nazwy Lakedajmon (łac. Lacaedemon), zastępującej niekiedy termin „Sparta” jako określenie miejsca. Sparta dysponowała dostępem do morza poprzez port w Gythion znajdujący się około 40 km na południe od miejskiego centrum polis. Port ten jednak leży w bardzo niebezpiecznym miejscu – wieją tu silne wiatry, a morze pełne jest zdradliwych prądów. Tak więc wróg właściwie nie mógł zagrozić Sparcie od strony morza; z drugiej strony taka izolacja powodowała, że zainteresowania Spartan koncentrowały się na lądzie.
Spartanie wyposażeni w taką organizację władzy szybko umacniali swoją pozycję. Dogodne położenie geograficzne, oraz istotna potęga militarna była przyczyną, dla której Sparta, jako jedyna z greckich polis nie otaczała się obronnymi murami. W szybkim tempie Spartanie zdobyli Messenę, utrwalili hegemonię na Peloponezie i w drodze układów z poszczególnymi państwami stworzyli organizację zwaną Związkiem Peloponeskim. Objąwszy w nim przodownictwo Sparta stała się pierwszoplanowym państwem greckim, nie wahającym się przed podjęciem bezpośredniej interwencji w wewnętrzne sprawy któregoś ze słabszych państw, a nawet przed najazdem w celu obalenia tyranii.
Sparta była rywalką Aten, a zarazem tłem dla jej blasku. Według współczesnych norm wrażliwości brzydota Sparty dorównywała pięknu Grecji. Grecja była krainą górzystą, o poszarpanej linii brzegowej z mnóstwem małych wysepek. Dlatego rozwijało się żeglarstwo i handel, a Ateny szczyciły się najlepszą flotą wojenną. Sparta w odróżnieniu od innych miast leżała w głębi lądu na równinie Lakonii, w samym środku Peloponezu. Nie miała rodzimej floty i oddana była bez reszty idei militaryzmu, co pozwoliło jej stawić czoła wszystkim najbliższym sąsiadom. Sparta miała niewiele kolonii, a problem przeludnienia rozwiązywała za pomocą selekcji niemowląt płci męskiej. Spartanom nie wolno było zajmować się ani handlem, ani rzemiosłem, a środków utrzymania dostarczał im znój helotów. W wyniku takiego ustroju powstała kultura, która niezbyt wiele czasu poświęcała sztuce i kultywowaniu piękna, a także nie wykazywała zbyt silnego poczucia solidarności z resztą Hellady.
Słynne było wychowanie spartańskiej młodzieży. Przyszły obywatel miał być bezwzględnie posłuszny oraz zdolny do walki. Jak już wyżej wspomniałem, od chwili urodzenia, aż do śmierci Spartiata był podporządkowany państwu. Tuż po urodzeniu geronci decydowali czy dziecko jest na tyle silne i zdrowe, że warto je wychowywać czy należy pozostawić je w górach, by tam zginęło. Skazywanie chorych i słabych noworodków na śmierć miało charakter ceremonialny. Matki wychowywały dzieci do 7 roku życia, po czym chłopcy oddawani byli do szkoły, gdzie w surowych warunkach ćwiczeni byli na przyszłych wojowników, przechodzili oni pod opiekę państwa i rozpoczynali edukację w zakresie sprawności fizycznej i wojskowej dyscypliny. Do 20 roku życia nad jego nauką czuwał wychowawca państw
owy. Młodzi chłopcy zbierali się tylko na wspólne zabawy i ćwiczenia, a na noc wracali do domu. Po ukończeniu 12 roku odchodzili z domów i przez następne 18 lat żyli w koszarach. Tutaj hartowano ich ducha i ciało. Uczono absolutnego posłuszeństwa, skromnie karmiono i odziewano. Spali na twardych łożach z trzciny. Próbą wytrzymałości była chłosta przed ołtarzem Artemidy, którą musieli znosić bez jęku. Głównym zajęciem były jednak ćwiczenia fizyczne, szermierka, miotanie oszczepem. Sposób wyrażania się miał być zwięzły – stąd charakterystyczna lakoniczność wypowiedzi Spartan. Żołnierzy uczono też kłamstwa, oszustwa czy kradzieży, by umieli sobie poradzić, gdy tego wymagała sytuacja. Do 30 roku życia Spartiaci pozostawali we wspólnym obozie, a do 60 lat spożywali razem posiłki. Małżeństwo dozwolone było dopiero po 30 roku życia, choć i tak Spartiaci więcej czasu spędzali w obozie. Także kobiety poddawane były „spartańskiemu wychowaniu”. Dziewczęta miały być matkami zdrowych dzieci, dlatego ćwiczyły siłę fizyczną, brały udział w zawodach gimnastycznych. Uczyły się też prowadzić dom a także interesy handlowe.
Ustrój polityczny, jak i życie w Sparcie był ewenementem. Spartiatom udało się osiągnąć faktyczną równość w obrębie swej grupy. Jednak zapłacili za to likwidacją odmienności, militaryzacja życia, podporządkowaniem jednostki woli ogółu. Zwycięska wojna Sparty z Atenami w latach 431 – 404 p.n.e. była jednym z ważniejszych wydarzeń w dziejach Grecji. Ostatecznie Sparta poniosła klęskę w bitwie pod Leuktrami w 371 r. p.n.e. w wojnie ze Związkiem Beockim kierowanym przez Teby i straciła pozycje polityczną w Grecji.
Odmienny system spartański dla prawidłowego funkcjonowania wymagał ze strony społeczeństwa dużych poświęceń, między innymi konieczność izolacji od świata zewnętrznego. Polegała ona przede wszystkim na drastycznym ograniczeniu wycieczek, czy podróży poza granice państwa, na nadzorze obcokrajowców, których nie wahano się wydalać, jeśli zdaniem władz byli szkodliwi. Całokształt nie pozostał jednak bez uszczerbku na kulturze Spartan, która w efekcie, w odróżnieniu od znakomitego systemu militarnego, była skromna i zubożała.
