1. Początki systemu feudalnego.
Między X a XII w. w Europie ukształtowało się społeczeństwo feudalne. Wyróżniał je system organizacji gospodarczej, społecznej, politycznej, oparty na bezpośrednich związkach między ludźmi. Zasadniczą cechą tego systemu było to że wąska warstwa wielkich właścicieli ziemskich – feudałów, dominowała nad chłopami. U źródeł kształtowania się społeczeństwa feudalnego znajdował się specyficzny podział pracy: między tymi którzy uprawiali ziemie (chłopami), a tymi którzy ją wojowali (rycerzami). Wojownicy przejęli od chłopów ciążące na wszystkich ludziach wolnych obowiązki polityczne i wojskowe, zapewnili im opiekę, ale za to część plonów zebranych przez chłopa należała się im. Początki kształtowania się systemu feudalnego miały miejsce w państwie karolińskim, w którym za panowania Karola Wielkiego powstały zależności między seniorem a jego wasalem. Słabsi ekonomicznie rycerze szukali ochrony u możnych, ci zaś potrzebowali coraz większej liczby ludzi im oddanych, by organizować ochronę przed wrogiem lub pokonać rywala.
2. Włość senioralna.
Od schyłku X w. krajobraz zachodniej Europy wzbogacił się o sieć zamków i wież wznoszonych przez władców i możnych. Stały się one centrum wielkiego majątku ziemskiego (włości senioralnej). Na niektórych terenach wchłonęła ona większość ziem uprawnych i zagospodarowanych lasów. Podstawą dochodów pana feudalnego były świadczenia uiszczane przez wszystkich jego poddanych, a także różne rekwizycje, przeprowadzone pod pretekstem zapewnienia ludności ochrony i pokoju. Uciskowi temu nie mogli się sprzeciwić ani wolni ani niewolni chłopi, a także właściciele mniejszych majątków ziemskich, którzy nie byli w stanie zapewnić sobie pomocy zbrojnych oddziałów. Oddawali część lub całość swoich ziem możniejszemu w zamian za opiekę. Otrzymywali je z powrotem na użytkowanie ale już obciążone świadczeniami na rzecz pana feudalnego. Uważali się nadal za wolnych, ale tracili niezależność ekonomiczną
3. Renta feudalna.
W społeczeństwie wiejskim zacierały się stopniowo różnice między drobnymi właścicielami a dzierżawcami, chłopami wolnymi i niewolnymi bo wszyscy oni zobowiązani byli do służb i powinności. Uiszczane przez chłopów świadczenia składały się na rentę feudalną, która była podstawą utrzymania pana feudalnego. Stanowiła ją pańszczyzna, daniny (składane najczęściej w naturze), oraz różnorodne świadczenia okolicznościowe, z racji zawarcia małżeństwa lub odziedziczenia spadku. Dochód feudałów powiększały grzywny płacone za wykroczenia i przestępstwa. Najczęściej zagarniał on też należną Kościołowi dziesięcinę.
4. Zamek i władza.
Osłabienie władzy królewskiej powodowało, że zamek feudała stał się centrum władztwa terytorialnego. Określone też było terytorium (często drogą walk). Panowie feudalni świeccy i duchowni otrzymywali od władcy tzw. immunitet, który zwalniał ich dobra w całości lub części od świadczeń na rzecz państwa i przyznawał prawo sądzenia ludzi na podległym im terytorium. Ten system władzy nad ludźmi rozwinął się szczególnie we Francji, w Anglii przywileje pana były znacznie ograniczone, w Niemczech społeczeństwo musiało ponosić ciężary na rzecz władcy i jego to sądom podlegali ludzie wolni.
5. Senior i wasal.
Senior nadawał majątek ziemski zwany feudum lub lennem swojemu wasalowi, a w zamian oczekiwał od niego służby, która polegała na wierności seniorowi oraz pomocy przez którą rozumiano obowiązek walki zbrojnej na wezwanie seniora i służenie mu radą. Początkowo lenno które stało się dziedziczne nie mogło być dzielone. Ta zasada powodowała że rodzina skupiała się wokół feudała, a odsunięcie kobiet, młodszych synów i dzieci z nieprawego łoża od prawa dziedziczenia różnicowało jej członków majątkowo. Ci którzy nie mogli dziedziczyć przeznaczali byli do kariery duchownej lub rycerskiej na dworze seniora, niekiedy decydowano się na wspólne prowadzenie majątku bez jego dzielenia. W XII w zasada ta zaczęła się załamywać. Do dziedziczenia dopuszczano kobiet, dzielono lenna między spadkobierców, handlowano nimi.
6. Lenno- nadanie ziemi.
Podstawę społeczeństwa średniowiecznego tworzyły masy ludności wiejskiej, swoją pracą zapewniające utrzymanie nielicznej warstwie feudalnej. Własność gospodarstwa chłopskiego nie była pełna, była podzielona między użytkowników, a więc faktycznych posiadaczy i tych którzy ją nadali, feudałów. Ziemie użytkowali chłopi ale ciążył na nich obowiązek wobec swojego pana- rycerza, ten zaś z kolei jako wasal miał obowiązek wobec swojego seniora. Rodzaj tych świadczeń dzielił społeczeństwo na dwie grupy: lenników (pomoc wojskowa) i chłopów (odrabianie pańszczyzny i składanie danin).
7. Inwestytura.
Inwestyturze (nadaniu lenna) towarzyszyła uroczysta ceremonia. W przypadku osoby świeckiej senior wręczał chorągiew lub włócznię, osoba duchowna dostawała pastorał i pierścień.
8. Hołd.
Uroczysty hołd składany przez wasala seniorowi był ceremonią która określała związki osobowe. Wasalami nie byli tylko lennicy, ale także nie obdarzeni żadnymi dobrami rycerze. Hołd wyrażał wzajemność zobowiązań jakie łączyły seniora i wasala. Wasal przysięgał wierność i podporządkowanie senior zapewnił mu opiekę i przyjaźń.
9. Więzi wasalne.
Niekiedy więzi wasalne były tak silne że zastępowały więzi rodzinne. Nie wszędzie jednak w Europie więzi wasalne mogły zakorzenić się tak głęboko w strukturach społecznych. Tam gdzie istniały silne więzi rodzinne i sąsiedzkie, a stosunki wasalne i lenne dotarły późno i tylko częściowo, nigdy nie przesądziły one o charakterze struktur społecznych. Z większą jednak siłą poddawał się im kościół i jego dobra. System wasalny w dalszym rozwoju spowodował zamykanie się górnych warstw społecznych, zrodził szlachtę. Zawiódł jako organizacja wojskowa, gdyż wasale dążyli do ograniczenia swoich powinności wojskowych i w wielu krajach Europy przyjęła się 40- dniowa służba wojskowa w roku. Rozbudowa więzi wasalnych spowodowała że jeden człowiek był wasalem wielu seniorów i dzierżył lenna od wielu ludzi, a kiedy dochodziło do wojny między dwoma seniorami wybierał tego potężniejszego. Jednocześnie przyjęła się zasada że „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem. Powodowało to że w razie konfliktu między seniorem a królem, wasale zobowiązani byli stanąć po stronie seniora.
10. Społeczeństwo trzech stanów?
Od XII w. zachodzące procesy gospodarcze i społeczne szły w różnych kierunkach. Warstwa feudałów była silnie zhierarchizowaną warstwą społeczną. Z noszenia broni uczyniła wyłącznie dla siebie zarezerwowany przywilej. Nierówności społeczne i majątkowe znalazły w początkach XI wieku uzasadnienie ideologiczne, wedle którego ludzie dzielą się na trzy stany: tych którzy się modlą, walczą i pracują. Rozwój gospodarczy zmierzał w przeciwnym kierunku, to jest do rozluźnienia się hierarchii bogactwa i władzy. Fortecami były już nie tylko zamki feudałów, lecz także otoczone murami miasta. W nich wzrastała potęga kupców.
