Monarchia stanowa trwała w Polsce przez XIV i XV w. W społeczeństwie wykształciły się 4 stany: duchowieństwo, rycerstwo-szlachta, mieszczaństwo, chłopi, a niektóre z nich zdobyły udział we władzy. Najważniejszym impulsem do wykształcenia się stanów było przyznawanie przez władców swobód całym grupom społecznym, a więc ludności miejskiej i wiejskiej w aktach lokacyjnych, a duchowieństwu i szlachcie w przywilejach. Najważniejsze z tych swobód obejmowały: zwolnienia lub ulgi podatkowe, odrębne dla każdego stanu sądownictwo, prawo do sprawowania władzy nad innymi grupami społecznymi oraz do udziału reprezentacji stanowej we władzy centralnej. W Polsce tylko w odniesieniu do dwu stanów w pełni określono przysługujące im prawa, duchowieństwu i szlachcie.
1. Duchowieństwo
Duchowieństwo jako odrębny stan społeczny wykształciło się najwcześniej. Podstawą jego odrębności były pełnione funkcje religijne. W pierwszej połowie XIII w duchowieństwo uzyskało prawo do własnego sądownictwa, wszyscy duchowni podlegali odtąd sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo kanoniczne. Duchowieństwo było stanem bardzo silnie zróżnicowanym społecznie i majątkowo, a w jego uwarstwieniu odbijały się wszystkie nierówności społeczeństwa feudalnego. Do godności biskupów dochodzili synowie możnowładców i średniej szlachty, proboszczami wiejskich parafii zostawali często krewni właściciela wsi, a kler miejski rekrutował się spośród synów mieszczan. Od początku XV w dostojnikami kościelnymi mogli zostać jedynie synowie szlacheccy lub ludzie obdarzeni tytułem uniwersyteckim.
2. Szlachta
Stan szlachecki uformował się z dwóch warstw społecznych, możnowładztwa i rycerstwa. W XIV w zaznaczała się jeszcze różnica prawna między tymi grupami wyrażająca się tym że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza. W Polsce nie doszło jednak do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców.
Dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem i prawnego wyodrębnienia się stanu szlacheckiego, ogromne znaczenie miały przywileje generalne. Zwalniały one całą szlachtę od większości podatków, gwarantowały nietykalność osobistą i majątkową, nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim.
Szlachcicem był ten kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu. Przywilejem jego było używanie herbu stąd duże znaczenie miały rody heraldyczne (rodziny używające tego samego herbu często ze sobą nie spokrewnione).
W XIV i początkach XV w nie był to jeszcze stan zamknięty. Przedstawiciele mieszczaństwa a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie.
Stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku średniowiecza obejmował około 10% ludności. Dominującą pozycje zajmowali możnowładcy którzy dysponowali w XV w ogromnymi majątkami ziemskimi, na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie. Nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów. Władcy późnego średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.
3. Stan kmiecy
W XII i XIV w wytworzył się jednolity stan chłopski. Chłopi nie posiadali ziemi na własność, użytkowali dziedzicznie gospodarstwa których właścicielem był pan feudalny.
Przywileje lokacyjne doprowadziły do powstania gospodarstw chłopskich o jednolitej w obrębie wsi, a nawet regionu- wielkości i obciążonych takimi samymi świadczeniami na rzecz właściciela wsi i Kościoła.
Do stanu kmiecego zaliczano również uboższe grupy ludności wiejskiej, to jest zagrodników, posiadających niewielkie działki i bezrolnych pracujących jako najemnicy w majątku pana, bogatego kmiecia lub sołtysa.
Chłopi posiadali wolność osobistą, prawo do dziedziczenia gospodarstw, a nawet ich sprzedaży pod określonymi warunkami. Wieś zyskała także samorząd , którego najważniejszym elementem był sąd- ława wiejska.
Kmieć miał zagwarantowane umową lokacyjną prawo odejścia ze wsi pod warunkiem wywiązania się ze wszystkich świadczeń i pozostawieniu w porządku gospodarstwa dla następcy. Potem jednak prawo to uległo zmianie ponieważ odejście chłopa zależało od pana.
4. Mieszczaństwo.
U źródeł prawnego wyodrębnienia się ludności miejskiej leżały przywileje lokacyjne. Rozwój w XIII i XIV w samorządu miejskiego sprzyjał rozciągnięciu prawa miejskiego na wszystkich mieszkańców, ale pełnię praw obywatelskich miasta, czyli dostęp do pełnienia urzędów miejskich i zasiadania we władzach miasta posiadała tylko nieznaczna część mieszczan, którzy status obywatela odziedziczyli po ojcu lub nabyli wraz z zakupem nieruchomości. Wszyscy mieszkańcy miasta cieszyli się wolnością osobistą.
Ludność miejska dzieliła się na trzy warstwy:
– patrycjat- kupcy, monopolizował w swych rękach obsadę urzędów miejskich, jego przedstawiciele zasiadali najczęściej w najważniejszych instytucjach samorządu miejskiego, tj. radzie i sądzie (ława miejska), przechwytywali też większość dochodów miasta
– pospólstwo- samodzielni rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze posiadający obywatelstwo miejskie, słabsza pozycja materialna i znacznie mniejszy udział we władzach miejskich niż patrycjat
– plebs- stanowiła większość mieszkańców: czeladnicy, służba, robotnicy najemni, grupy marginesu społecznego.
5. Sądownictwo
Każdy stan miał własne sądownictwo. Szlachta podlegała sądom ziemskim, chłopi ławie wiejskiej, mieszczanie sądom miejskim. Początkowo w razie sporu między przedstawicielami różnych stanów właściwym do rozpatrywania sprawy był sąd stanowy oskarżonego. Zmieniło się to po 1454r kiedy szlachta uzyskała prawo niestawiania się przed sądem innych stanów. Nierówność stanów wyrażała się w niejednakowym traktowaniu winowajców, popełniających takie samo przestępstwo. Niezadowolonym z wyroku przysługiwało prawo apelacji do sądu królewskiego, również odrębnego dla każdego stanu. Zupełnie inne było też sądownictwo kościelne.
6. Zamykanie się stanów.
Przedziały stanowe przez cały XIV i pierwszą połowę XV w nie były jeszcze zbyt wyraźne. Dysponujący znaczną swobodą chłopi przenosili się do miast i kierowali swoich synów do stanu duchownego, uboższe rycerstwo żeniło się z mieszczkami i chłopkami, część szlachty osiadała także w miastach i zajmowała się handlem. Decydujące były różnice majątkowe, a rozwój gospodarczy oraz rozbudowa struktur administracji państwowej oraz sprzyjały ruchliwości ludzi i ich awansowi. Stany duchowny i mieszczański pozostały otwarte.
