Motyw bohaterskiej śmierci należy do popularnych tematów w literaturze. Możemy powiedzieć, że jest obecny w każdej epoce literackiej. Autorzy nie ograniczają się do uzyskania jej aspektu biologicznego, ale starają się umieranie bohatera ukazać w różnorodny sposób. Śmierć bohaterska przypisywana jest tym literackim postaciom, którym autorzy nadali szczególne cechy takie jak: waleczność, dzielność, odwaga, ofiarność, rycerskość, poświęcenie. Wykreowany w ten sposób bohater był nieustraszony, nieugięty i niepokonany, ale bardzo często cierpiał fizycznie i psychicznie, buntował się, poświęcał swoje życie dla idei, dla wolności ojczyzny, umierał śmiercią samobójczą. Moim zadaniem jest przedstawienie tego tematu w oparciu o wybraną literaturę epoki romantyzmu i współczesności, a dokładniej literatury związanej z wojną i okupacją. Rozpocznę swoją prezentację od epoki romantyzmu, w której szczególnie popularna była bohaterska śmierć za ojczyznę.
A. Mickiewicz będąc na zesłaniu w Rosji napisał w 1928 roku kolejną powieść poetycką pt. Konrad Wallenrod, w której przedstawia śmierć tytułowego bohatera. Aby ocenić ją w kategorii śmierci bohaterskiej, należy przypomnieć sobie pogmatwane losy Konrada. Z powieści wajdeloty dowiadujemy się, że bohater jako młody Litwin został porwany przez Krzyżaków. Następnie trafił do zakonu w Marienburgu i tam wychowany był na Krzyżaka. Dzięki Halbanowi nie został do końca wynarodowiony. Starzec potrafił rozbudzić u Waltera Alfa miłość do Litwy. Bohater korzysta z okazji i ucieka do swojej umiłowanej ojczyzny. Księciu Kiejstutowi opowiada swoje dzieje. Tam też zakochuje się w Aldonie, zakłada rodzinę i wiedzie szczęśliwe życie. Nadciągająca wojna z Krzyżakami wymusza na bohaterze podjęcie decyzji. Walter Alf zdaje sobie sprawę z potęgi Krzyżaków i tragicznej sytuacji Litwy. Musi wybrać pomiędzy miłością do ojczyzny a miłością do Aldony, życiem prywatnym a ojczyzną. Zgodnie z doktryną o racji stanu Nicollo Machiavellego czyn naganny etycznie, podstęp, zabójstwo są usprawiedliwione, gdy potrzebuje tego ojczyzna. Zatem bohater wie, że trzeba być lisem i lwem i wymyśla sposób na zwycięstwo. Opuszcza żonę, wyjeżdża z Litwy i jako giermek rycerza Konrada Wallenroda udaje się do Palestyny. Konrad w tajemniczych oklicznościach ginie, a Walter Alf podszywa się pod tę postać. Walczy dzielnie w Hiszpanii, przyjmuje śluby zakonne i po śmierci Winrycha w Marienburgu, zostaje wybrany mistrzem. Świadomie rządzi Zakonem w nieudolny sposób i tym samym osłabia jego siły. Doprowadza do decydującej walki z Litwinami, w której Krzyżacy ponoszą druzgocącą klęskę.Udaje mu się pokonać wroga. Niestety bohater zostaje zdemaskowany i aby uniknąc krzyżackiego sądu, popełnia samobójstwo. Przed śmiercią żegna się z żoną Aldoną Pustelnicą. Wyznaje: Jam to uczynił (…) straszliwszej zemsty nie wymyśli piekło. Konrad, jak już wspomniałem podejmuje decyzję o samobójczej śmierci. Stanie się to wtedy, kiedy zrzuci czarną chustę i zgaśnie lampa w jego celi. Okoliczności jego śmierci są tragiczne! Konrad słyszy zbliżających się Krzyżaków, którzy chcą go osądzić i wypija czarę zatrutego wina. Przed śmiercią zrzuca płaszcz mistrza i depcze z uśmiechem pogardy. Wyznaje:
Ja to sprawiłem, jakem wielki, dumny,
Tyle głów hydry jednym ściąć zamachem!
Jak Samson jednym wstrząśnięciem kolumny,
Zburzyćgmach cały i runąć pod gmachem.
Metody walki Konrada są niegodne rycerza, gdyby jednak postąpił zgodnie z kodeksem rycerskim zaprzepaściłby przyszłość ojczyzny. Śmierć samobójcza również hańbiła rycerza i chrześcijanina, gdyż tracił on w ten sposób możliwość zbawienia. Romantycy uczynili z walki o wolność ojczyzny cel najważniejszy, a zatem śmierć Konrada Wallenroda była bohaterska, ponieważ poświęcił on swoje życie, szczęście, honor rycerski dla dobra ojczyzny. Porównanie się bohatera do biblijnego Samsona jest przykładem mitologizacji śmierci Konrada.
Tę problematykę podejmuje również wielki romantyk, Juliusz Słowacki w utworze lirycznym pt. Sowiński w okopach Woli. Bohaterem utworu jest postać historyczna Józef Longin Sowiński ( 1777 – 1831 ), generał, uczestnik powstania z 1794 roku i Kampanii napoleońskiej z 1812 roku. Ginie w ostatnich dniach powstania listopadowego ( 1830 – 1831 ) w obronie Warszawy. Poznajemy miejsce śmierci generała zwanego starcem o drewnianej nodze. Jest to stary kościółek na Woli, wokół którego:
leżą wodze,
batalionów, żołnierze
I potrzaskane armaty.
Bohater wie, że powstanie chyli się ku upadkowi i że za chwilę zginie. Jednak nie boi się śmierci. Postanawia walczyć do samego końca. Chce zginąć jak rycerz. Nie słucha próśb adiutantów, aby się poddał. Jest gotów walczyć póki serce… bije, ponieważ jego śmierć będzie przejawem prawdziwego patriotyzmu. Broni się w kościele oparty na ołtarzu na białem obrusie położył rękę. Generał podkreśla, że nie jest żadnym świętym, nie jest też męczennikiem sprawy. Chce jedynie, aby o nim pamiętano. Ginie z ręki wroga, który przebija jego pierś bagnetem. Autor niewątpliwie idealizuje i sakralizuje śmierć Józefa Sowińskiego, który w ten sposób spełniaswoją żołnierską powinność. Obok męstwa, widzimy wielką skromność, czystość i świętość. Słowacki celowo zmienia również fakty historyczne udokumentowane, a mianowicie generał zginął dowodząc obroną reduty na Woli w ostatnich dniach powstania listopadowego. Ofiara życia złożona na ołtarzu ojczyzny była szlachetnym czynem prawego (…) Polaka.
Motyw bohaterskiej śmierci jest bardzo częstym tematem literatury wojny i okupacji oraz utworów pisanych po 1945 roku, których tematyka dotyczy tego tragicznego czasu. Odnosząc się do tej literatury, sądziłem, że znajdę dużo przykładów bohaterskiej śmierci. Przecież śmierć była wszechobecna, masowa. Nie tylko gineli żołnierze w czasie walki, ale również ludność cywilna. Kiedy zacząłem zgłębiać temat, doszedłem do wniosku, że trudno nazwać bohaterską śmierć tych, którzy umierali w upodleniu, w nieludzkich warunkach, skrajnie wyczerpani fizycznie i psychicznie, dla których najważniejszą rzeczą było przeżyć kolejny dzień nawet kosztem drugiego człowieka. Po zastanowieniu zdecydowałem się omówić utwory: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i Gustawa Herlinga – Grudzińskiego.
Temat bohaterskiej a zarazem tragiczniej śmierci, podejmuje młody poeta Polski podzmiemnej K. K. Baczyński. Należał on do pokolenia Kolumbów, czyli tych młodych ludzi, którzy w chwili wojny mieli po 20 lat, chcieli żyć, realizować swoje marzenia. Rzeczywistość historyczna wymusiła jednak na nich obowiązek walki za ojczyznę. Tragedią tych młodych był wybór między walką z bronią w ręku, a radością i wolnością. Problem został ukazany w wierszu pod tytułem Z głową na karabinie. Podmiot liryczny, a zarazem bohater wiersza, to poeta – żołnierz, który wyznaje, że musi walczyć, musi udowodnić, że jest patriotą i tak jak bohaterowie romantyczni poświęci swoje życie za ojczyznę. Okresowi wojny śmierci i nocy przeciwstawia czas dzeciństwa, młodości, miłości, szczęścia, czyli okres arkadyjski. O swojej tragicznej młodości mówi, że wyrasta na dnie śmierci i czuje się jak syn dziki (…) narodu. Podmiot liryczny ma świadomość nieuchronnej śmierci. Potwierdzają to słowa: piersi czas czarną łapą, Umrzeć przyjdzie, gdy się kochało | wielkie sprawy głupią miłością. Bohater nie może pogodzić się z tragedią pokolenia Kolumbów, którego jest przedstawicielem. Z wielkim bólem wyznaje a ja prześpię czas wielkiej rzeźby | Z głową na karabinie . Wielka rzeźba to czas tworzenia poetyckiego.
Wydarzeniem mającym wpływ na powstanie wiersza pod tytułem Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego była kapitulacja załogi na Westerplatte po siedmiodniowej bohaterskiej obronie tego niewielkiego skrawka polskiej ziemi. Ofiara życia, jaką złożyli dla ojczyzny jest wymiarem ich patriotyzmu. Mamy tu doczynieniaz wysławianiem żołnierzy, czyli gloryfikacją czwórkami do nieba będą szli oraz skaralizacją, czyli nadawaniem osobom religijnego charakteru. Gałczyński kreuje ich na świętych, dla których nagrodą ma być niebo prosto do nieba będą szli żołnierze z Weterplatte. W ostatniej zwrotce pojawia się kontekst o charakterze metafizycznym. Kiedy nadejdzie odpowiedni czas, czas decydującej walki w środek Warszawyspłyniemy w dół żołnierze z Westerplatte. Zatem staną się oni dla wszystkich walczących wzorem odwagi, męstwa, poświęcenia dla dobra ojczyzny i nadzieją na zwycięstwo.
Śmierć jest wszechobecna w utworze Gustawa Herligna – Grudzińskiego pt. Inny świat. Oprócz śmierci zbiorowej bezimiennych ludzi mamy również bohaterów indywidualnych. Śmierć stała się codziennością w sowieckich łagrach. Umierano z wycieńczenia pracą, z głodu, z rąk oprawców i innych więźniów. Na tle przerażającej rzeczywistości poznajemy bohaterów, którzy zachowują godność i honor, a ich śmierć można nazwać bohaterską. Bohater rozdziału Ręka w ogniu jest niewątpliwie dobrym przykładem. Misza Kostylew pochodził z Woroneża. Wcześnie stracił ojca i musiał podjąć pracę, aby utrzymać siebie i matkę. Należał do zwolenników systemu komunistycznego, został inżynierem, sam nauczył się języka francuskiego. Był zafascynowany utworami Balzaca, Stendhala i Flauberta. Te niedozowlone książki wypożyczał od znajomego Niemca Bergera z jego prywatnej biblioteki. Już jako student drugiego roku Akademii Morskiej poznał z książek rzeczywistość świata zachodniego, która wydawała mu się piękna i dobra. W 1937 roku został aresztowany i oskarżony o próbę obalenia władzy komunistycznej. Podczas licznych przesłuchań został okrutnie pobity i skatowany. Zmasakrowano mu twarz ponieważ nie chciał przyznać się do zarzucanych mu czynów. Powtarza jestem niewinny, nigdy nie byłem szpiegiem. Skazano go na 10 lat zesłania do obozu w Jercewie. Przed załamaniem w łagrze broni go też to, że odnalazł w sobie litość dla współtowarzyszy niewoli, współczucie dla cudzych cierpień. Kostylew jest bohaterem wyjątkowym, pomimo prób zniszczenia go, potrafi odzyskać swoje człowieczeństwo poprzez cierpienie, które sam sobie zadaje. To właśnie on zbuntował się przeciwko katorżniczej pracy w obozie. Twierdził, Nigdy już nie będę dla nich pracował. Co 3 dni na kilka minut wsuwał rękę do ognia, a kiedy został wyznaczony na Kołymę, łagru z którego nie wychodziło się żywym, oblał się wrzątkiem i umierał w potwornych męczarniach. Jego śmierć jest bohaterska, ponieważ broni do końca swojego człowieczeństwa, idei i wolności. Woli umrzeć niż poddać się mechanizmom panującym w sowieckich łagrach.
Zaprezentowane rozważania zakończę wnioskami:
– temat był popularny zarówno w romantyzmie,epoce w której śmierć bohaterska związana była przede wszystkim z walką o wolność ojczyzny, jak i współczesności w której ten motyw również występuje, a dodatkowo pojawia się śmierć bohaterska w obronie człowieczeństwa, wolności jednostki, moralności;
– zarówno w romantyzmie jak i wspólczesności nastąpiła zmiana ocen moralnych i obyczajowych w stosunku do śmierci samobójczej, którą usprawiedliwiano racją stanu ( Konrad Wallenrod ), czy też walką o człowieczeństwo w warunkach więziennych i łagrowych ( Inny świat );
– możemy zauważyć, że na obraz bohaterskiej śmierci istotny wpływ miał kontekts historyczny ( średniowieczne walki o wolność Litwy, powstanie listopadowe, II wojna światowa, totalitaryzm sowieckej Rosji);
– temat ten moim zdaniem ma charakter ponadczasowy, współcześnie w XXI wieku też możemy mówić o bohaterskiej śmierci.
