Po rewolucji w 1905r. nastąpił w PPS rozłam: większość opowiedziała się za łącznością z rosyjskim ruchem rewolucyjnym, mniejszość pod wodzą Piłsudskiego za kontynuowaniem walki zbrojnej z caratem. Emigracja czołowych przywódców tego kierunku do Galicji dała początek nowemu ruchowi wojskowemu w zaborze austriackim. W roku 1908 z inicjatywy K. Sosnkowskiego, przy udziale W. Sikorskiego i M. Kukiela powstaje we Lwowie tajna organizacja pod nazwą: Związek Walki Czynnej. W tym samym roku następuje rozłam w Lidze Narodowej, na skutek polityki przywódcy Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego R. Dmowskiego, który w wydanym w roku 1908 dziele:” Niemcy, Rosja a sprawa polska” wskazywał, że największym wrogiem narodu polskiego są Niemcy, a nie carat. Żywioły bardziej aktywne wycofują się z Ligi i tworzą własne organizacje: Ligę Niepodległości, Zarzewie i Polski Związek Wojskowy. Odtąd ruch militarny rozwija się dwutorowo: Związek Walki Czynnej tworzy w 1910r. legalną organizację pod nazwą Związek Strzelecki, a Liga Niepodległości, która już od 1909r. organizowała tajne koła wojskowe, przechodzi w roku 1910 do towarzystwa jednolitej Organizacji Armii Polskiej. W następnym roku powstają z niej legalne Drużyny Strzeleckie. Obydwa ruchy widzą przygotowania wojskowych i w polskim wystąpieniu zbrojnym na wypadek wojny między zaborami, cały sens aktywnego wypowiedzenia się narodu przez „rzucenie polskiego miecza na szalę wydarzeń”. W grudniu 1912r. Powstaje Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych; tworzą ją demokratyczne lewicowe partie i stronnictwa Galicji i Królestwa. Komisja jako organizacja polityczna, ma odtąd kierować całą akcją niepodległościową, a w razie wojny ” zorganizować władzę naczelną z pełną atrybucją rządu”. Komisji podporządkowały się organizacje wojskowe, związki strzeleckie i Drużyny Strzeleckie. Komendantem całości „sił wojskowych” zostaje Piłsudski. W ten sposób społeczeństwo polskie w Galicji stawało formalnie i oficjalnie na gruncie orientacji austriackiej. Przeciwnicy orientacji austriackiej pod przewodem Dmowskiego uważali ją za fikcję, bo kto idzie za Austrią, ten idzie z jej sojusznikiem, Niemcami, największym i najniebezpieczniejszym wrogiem Polski. Sam Dmowski uważał ruch niepodległościowy w Galicji za robotę niemiecką. „Ruch ten – napisał później – miał zastraszyć Rosję niebezpieczeństwem polskim, oderwać się od państw zachodnich, związać z Niemcami i Austrią”. Dlatego też na ostatnim zjeździe trójzaborowym w Wiedniu powzięto uchwałę, że w wojnie już niedalekiej, we wszystkich trzech zaborach Stronnictwo Narodowo Demokratyczne idzie przeciwko Niemcom. Tym samym szło także przeciw Austrii. W przededniu wojny skrystalizowały się dwie zasadnicze organizacje: pro austriacka oraz pro rosyjsko ententowa. Pierwszą nazywano niepodległościową, a drugą zaś zjednoczeniową, ponieważ celem jej było zjednoczenie wszystkich ziem polskich w ramach imperium rosyjskiego. ” Niepodległość” i ” zjednoczeni” stawały się w praktyce dwoma przeciwstawnymi hasłami.
Sprawa polska nie zajmowała należnego jej miejsca w planach i strategii państw biorących udział w wojnie. Rosja, Prusy i Austro – Węgry, a więc państwa zaborcze, początkowo niebyły zainteresowane w posunięciach mających na celu restaurację państwa polskiego. Niepodległość Polski niebyła też przedmiotem zainteresowania państw ententy. Dla Francji aktywne zaangażowanie się w tą sprawę mogło jedynie przeszkodzić w jej stosunkach i przyjaźni z caratem. Politycy Wielkiej Brytanii, której Rosja była również sojusznikiem sprawa polska zajmowała odległe miejsce. Państwa uczestniczące w tej zaborczej wojnie były zainteresowane nie przywróceniem niepodległości Polsce, lecz głównie wykorzystaniem Polaków w toczących się działaniach wojennych przeciwko jednej lub drugiej stronie. I tak np., pragnąc pozyskać Polaków, książę Mikołaj Mikołajewicz w odezwie z 14.08.1914r. obiecywał zjednoczenie w przyszłości ziem polskich i nadanie im autonomii. Ta bardzo ogólnikowa odezwa nie zapowiadała niepodległego bytu państwowego i faktycznie zmierzała do zabezpieczenia sobie poparcia Polaków przeciwko Niemcom. Walki na frontach europejskich poważnie osłabiły pozycję państw zaborczych w Polsce. W tych warunkach zapoczątkowany został proces tworzenia Polskich oddziałów wojskowych, które wzięły udział w walce o niepodległą Polskę. 6 sierpnia 1914r. Józef Piłsudski na czele oddziałów strzeleckich opuścił Kraków. Dowodzone przez niego oddziały wkroczyły do Królestwa. Piłsudski chciał w Kielcach utworzyć powstańczy ośrodek władzy politycznej i wojskowej. A jednakże społeczeństwo nie było przygotowane do powstania zbrojnego. Z tych też względów prace organizacyjno – mobilizacyjne przebiegły powoli. 16.08.1914r. powołano w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, który stał się polityczną reprezentacja ruch legionowego. Komitet zmierzał do zjednoczenia Galicji i Królestwa w ramach monarchii Habsburskiej. Piłsudski uznając zwierzchnictwo Komitetu, zmierzał do realizacji własnych koncepcji politycznych. Polskie oddziały wojskowe powstały także na obszarach innych zaborów, w tym również rosyjskiego, gdzie w oparciu o odezwę księcia Mikołaja tworzono oddziały polskie, które miały być skierowane do walki przeciwko Niemcom. W miarę rozwoju wydarzeń militarnych na froncie, również Niemcy podjęły wysiłki zmierzające do zabezpieczenia sobie poparcia Polaków. Chcieli oni utworzyć armię polską pod dowództwem niemieckim, która wzięłaby udział w walkach przeciwko Rosji. Z tych względów w 1916r. wyrazili zgodę na wprowadzenie częściowego samorządu terytorialnego na niektórych obszarach Polski oraz podjęli kroki w pewnym stopniu sprzyjające rozwojowi szkolnictwa i oświaty. Niemcy pragnęli też wykorzystać polską siłę roboczą do pracy w przemyśle niemieckim. W dniu 15listopada1916r. wydany został przez dwóch gubernatorów, niemieckiego i austro – węgierskiego, akt zapowiadające utworzenie po zakończeniu wojny „samodzielnego” państwa polskiego. Zapowiedz ta nie mogła zaspokoić aspiracji Polaków. Również mało konkretny w treści rozkaz Mikołaja II do armii wydany 25grudnia1916r. zapowiadający utworzenie po zakończeniu działań wojennych z
trzech rozdzielonych części Polski, jednego państwa polskiego, nie oparty na realnych możliwościach i faktach, nie wnosił do sprawy polski niczego nowego. Czynione przez państwa zaborcze próby pozyskania poparcia Polaków w toczącej się wojnie wpłynęły na pewną ewolucję stanowiska ententy wobec kwestii polskiej. Wtedy to właśnie we Francji i Anglii zaczęły się kształtować pierwsze koncepcje i poglądy w sprawie niepodległości Polski. Znalazły one swój wyraz w szeregu opracowań rządu francuskiego i brytyjskiego ,a także prezydenta USA, W. Wilsona -w orędziu do senatu z 8 stycznia 1918r. (14 punktów Wilsona). W1917r. W Rosji wybuchła rewolucja. Wprowadziła ona pełną jasność do sprawy polskiej. Jedno z państw zaborczych bowiem przekreśliło jednostronnie porozumienie zawarte w przeszłości i stwarzało warunki dla proklamowania niepodległości Polski. Jednakże pozostałe kraje nie rezygnowały z możliwości wywarcia większego wpływu na rozwój wydarzeń związanych z niepodległością Polski. Rewolucja w Rosji zmieniła poważnie stanowisko państw centralnych i państw ententy w kwestii polski. W obliczu zachodzących wydarzeń i zbliżającej się przegranej Niemiec próba podporządkowania oddziałów polskich dowództwu armii państw centralnych nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Legioniści odmówili złożenia przysięgi. W lipcu 1917r. aresztowano Piłsudskiego oraz innych oficerów polskich i podjęto próbę oparcia się na siłach reakcji. 12września1917r. cesarze Niemiec i Austrii powołali do życia trzyosobową Radę Regencyjną również państwa zachodnie stanęły wobec konieczności określenia swojej polityki wobec polski. Próby wykorzystania Polski w rozgrywkach militarnych i politycznych, podejmowane przez państwa centralne, spotkały się z przeciwdziałaniem, czego wyrazem było min. Utworzenie armii polskiej we Francji oraz powstanie 15sierpnia1917r. w Lozannie (Szwajcaria) Komitetu Narodowego Polskiego z Romanem Dmowskim na czele. Jednym x przedstawicieli Komitetu był Ignacy Paderewski. Komitet miał reprezentować interesy Polski we Francji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Włoszech, kierować armią polską na Zachodzie oraz roztoczyć opiekę nad Polakami za granicą. Siedzibą Komitetu był Paryż. Komitet uznały kolejno: Francja, Wielka Brytania, Włochy i Stany Zjednoczone.
W przededniu pierwszej wojny światowej i w chwili jej wybuchu najaktywniej wystąpiły te ugrupowania polityczne , które nadzieje na rozwiązanie sprawy polskiej wiązały z państwami centralnymi , zwłaszcza z Austro-Węgrami. Wśród przywódców tej orientacji był Józef Piłsudski, jeden z najwybitniejszych działaczy niepodległościowych, który od lat głosił konieczność przygotowania i podjęcia zbrojnej walki o niepodległość. Realizacją tej koncepcji było utworzenie przez Piłsudskiego , za zgodą władz austriackich , polskich oddziałów zbrojnych, w oparciu o kadry z działających od lat w Galicji organizacji paramilitarnych. W momencie wybuchu wojny pierwszy taki oddział, zwany kompanią kadrową, tuż przed armią austriacką wkroczył w granice Królestwa Polskiego. Liczono że pojawienie się w Królestwie żołnierza polskiego z orłem na czapce wywoła ogólne powstanie przeciwko Rosji. Jednakże głęboko zakorzeniona w społeczeństwie polskim nieufność wobec zaborców, jak również krytyka orientacji pro austriackiej ze strony niektórych ugrupowań politycznych, zwłaszcza endecji sprawiły, że nie doszło do oczekiwanych, szeroko zakrojonych wystąpień antyrosyjskich. Mimo to pod wpływem polityków galicyjskich, władze austriackie zezwoliły na dalsze organizowanie polskich ochotniczych organizacji wojskowych pod nazwą Legionów Polskich, (Legion zachodni i Legion wschodni), wchodzących w skład armii austro – węgierskiej. Dowódcą najwcześniej sformowanej większej jednostki legionowej – I Brygady został Józef Piłsudski
chociaż napływ ochotników do Legionów nie miał charakteru masowego, przez ich szeregi przewinęło się kilkadziesiąt tyś. Żołnierzy. Garnęła się tu głównie młodzież wychowana w duchu patriotycznym, przepojona wiarą, że idzie w bój o największy ideał, jakim jest niepodległość. We wszystkich walkach na froncie, w których uczestniczyły Legiony, ich młody żołnierz wykazał bohaterstwo i poświęcenie. Odpowiedzią na powstanie legionów Polskich była próba stworzenia polskich formacji wojskowych u boku armii rosyjskiej, podjęta przede wszystkim przez endecję. Zaczęto więc organizować w Puławach pierwsze oddziały polskie, które od miejsca formowania otrzymały później Legionu Puławskiego. Jednakże z uwagi na nieustępliwą wobec Polski politykę caratu akcja ta spotkała się z wyraźna niechęcią społeczeństwa polskiego i nie dała większych rezultatów. Legion Puławski liczący jedynie około tysiąca żołnierzy uczestniczył w walkach na froncie wiosną i latem 1915r.. W roku 1917, po Rewolucji Lutowej w Rosji Rząd tymczasowy zezwolił na formowanie większych jednostek wojskowych, do których wstępowali Polacy, służący dotąd w armii rosyjskiej. Oddziały utworzonych wówczas Korpusów Polskich, znanych również jako Korpusy Wschodnie walczyły na froncie z Niemcami latem 1917r. Później los tych jednostek był różny. Część została w 1918r. Rozbrojona przez Niemców, część uległa rozproszeniu, część zdołała ponownie zorganizować się, by wiosną 1919r. z bronią w ręku powrócić do kraju. Polskich formacji wojskowych nie zabrakła również na froncie zachodnim. Już wkrótce po wybuchu wojny we Francji powstał niewielki oddział ochotniczy, do którego wstępowali Polacy zamieszkali lub przebywający w chwili wybuchu wojny we Francji i innych krajach zachodnich. Oddział ten, od miejsca formowania zwany Legionem Bajońskim, pod polskim sztandarem walczył chlubnie na froncie, ponosząc ciężkie straty. W czerwcu 1917r. powstała we Francji Armia Polska, która w szczytowym okresie rozwoju osiągnęła liczbę około 100 tyś. żołnierzy. Służyli w niej ochotnicy polscy z Francji, Kanady i Stanów Zjednoczonych oraz Polscy – jeńcy z armii austriackiej i niemieckiej. Ta świetnie uzbrojona i wyposażona armia, spełniwszy z honorem obowiązek sojuszniczy wobec Francji, po zakończeniu wojny przewieziona została wiosną 1919r. do Polski. Polskie formacje wojskowe utworzone w latach pierwszej wojny światowej nie tylko przypominały światu o tzw. sprawie polskiej, ale stały się zalążkiem sił zbrojnych Polski Odrodzonej.
