Wśród ważnych spraw epoki napoleońskiej miejsce wybitne, chociaż nie naczelne zajmowała bez wątpienia kwestia polska. Od 1794 działała w Paryżu kierowana przez Franciszka Barssa i Józefa Wybickiego organizacja emigracyjna zwana Agencją. Agencja poprzez gen. Henryka Dąbrowskiego zwróciła się do walczącego we Włoszech Napoleona o utworzenie ochotniczych oddziałów polskich. W 1797 roku gen. Henryk Dąbrowski utworzył Legiony Polskie we Włoszech, a Karol Kniaziewicz nad Renem w 1799. Wymazanie Polski z mapy Europy nie załamało polskich patriotów. Ci, którzy pozostali w kraju, poczęli myśleć o podjęciu na nowo walki z zaborcami. Organizowane przez nich spiski były jednak szybko wykrywane w skutek ścisłej współpracy zaborczych rządów. W styczniu 1797 w Petersburgu został podpisany jeszcze jeden antypolski traktat trzech czarnych orłów. Głównym jego celem było zwalczanie wszystkich poczynań niepodległościowych Polaków. Zobowiązano się również nie używać w żadnej formie słowa „Polska”. W korzystnych warunkach dla podejmowania decyzji znaleźli się polscy emigranci, którzy znaleźli schronienie na terenie Francji oraz przyjaznej Polsce Turcji (ta ostatnia nie uznała rozbiorów, podobnie jak Watykan). Jan Henryk Dąbrowski należał do wybitnych dowódców polskich. PO długoletniej służbie w wojsku saskim wstąpił na Sejmie Wielkim do armii polskiej, w czasie powstania kościuszkowskiego wyróżnił się podczas obrony Warszawy i słynnej wyprawy do Wielkopolski. Po upadku powstania związał swe nadzieje na odzyskanie niepodległości z Francją. Zgodził się na utworzenie Legionów Polskich głównie z jeńców wojennych, rekrutów galicyjskich i poprowadzić je w Mediolanie z wodzem zwycięskiej armii francuskiej, gen. Napoleonem Bonaparte. Dąbrowski był przede wszystkim żołnierzem i sprawa odtworzenia armii była dla niego najważniejsza. Ze zdobytych w Austrii terenów północnych Włoch Bonaparte utworzył niezależną od Francji Republikę Lombardzką. Przy tym państwie miały więc powstać Legiony Polskie. 9 stycznia 1797 podpisał konwencję o utworzeniu Legionów z Generalną Administracją Lombardii. Napływało do niej niemało ochotników z emigracji i kraju. Dąbrowski organizował doszkalanie oficerów, szeregowych nakazywał uczyć czytać i pisać. Najbliższa przyszłość przyniosła gorzkie rozczarowania. Legiony Polskie zostały powstrzymane w marszu na Wiedeń czy do Galicji, jak to projektował Dąbrowski. Legiony zostały użyte do tłumienia wystąpień zbrojnych ludu włoskiego walczącego o niezależność. W 1798 Francuzi posłużyli się Legionami , aby rozbić państwo papieskie i wypędzić Burbonów z Neapolu. Po pokonaniu armii pruskich Napoleon wkroczył do Berlina. W Wielkopolsce prawie nie było załóg pruskich, a rosyjskie posiłki dopiero nadciągały ku Warszawie. Napoleon postanowił wygrać kartę polską. Wezwał do Berlina Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego – kazał im wydac odezwę do rodaków z wezwaniem, by chwycili za broń. Wybicki i Dąbrowski rozpoczęli organizowanie (prócz tymczasowych władz administracyjnych) wojska polskiego. W końcu listopada 1806 wojska francuskie zajęły Warszawę. W 1807 w Warszawie Napoleon powołał Komisję Rządzącą. Po utworzeniu Komisji Napoleon przekazał skromne dochody kraju na potrzeby administracji i armii polskiej. Utworzono 3 legie pod dowództwem: Dąbrowskiego, Poniatowskiego i Zajączka. Amunicję dla nich wzięto ze zdobytych magazynów pruskich. Trwająca wojna wyniszczyła obydwie strony i dopiero po zwycięstwie Napoleona pod Frydlandem zmusiło Rosję i Prusy do zawarcia pokoju. Podpisano go w Tylży 7 lipca 1807 roku:
a) utworzono Księstwo Warszawskie z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego oraz skrawku pierwszego (Bydgoszcz),
b) Gdańsk uczyniono Wolnym Miastem ze stacjonującą francuską załogą,
c) Rosja otrzymała okręg białostocki,
d) władcą Księstwa warszawskiego został król saski Fryderyk August – miało to być kontynuacją tradycji saskiej w Polsce,
Pokój tylżycki przyniósł rozczarowania polskim patriotom, którzy spodziewali się odbudowy Polski. Ustrój Księstwa Warszawskiego miał się wzorować na Francji napoleońskiej.
Podobnie jak w innych podporządkowanych sobie krajach, Napoleon narzucił nowe formy ustrojowe. Dnia 22 lipca 1807 nadał on w Dreźnie Księstwu konstytucję. Nawiązywała ona raczej do konstytucji francuskiej z 1800 niż do starych polskich tradycji. Napoleon od chwili wkroczenia na ziemie polskie starał sobie pozyskać poparcie szlachty i arystokracji. Konstytucja:
a) ustrój Księstwa miał się wzorować na Francji,
b) artykuł 4 głosił – znosi się niewole, wszyscy wobec prawa są równi,
c) prawo głosowania uzyskała nie tylko szlachta ale również zamożne i średnie ziemiaństwo oraz niektóre grupy inteligencji,
d) władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu:
– izba poselska – 60 posłów wybieranych na sejmikach szlacheckich,
– 40 deputowanych do tzw. zgromadzeń gminnych,
e) konstytucja przyznawała władzę wykonawczą księciu, tzn. królowi saskiemu,
f) Rada Stanu – ministrowie mianowani przez króla, przygotowywała projekty ;praw i funkcje sądownicze,
g) Sejm miał zbierać się co 2 lata i obradować przez 2 tygodnie,
h) Rada Ministrów – składała się z Rady Stanu i 12 radców,
i) Wszelkie urzędy mogli sprawować tylko obywatele Księstwa,
j) Akta urzędowe mogą być spisywane tylko w języku narodowym,
Księstwo Warszawskie nie uzyskało jednak pełnej niepodległości, zwłaszcza w zakresie polityki zagranicznej, która znajdowała się w kompetencjach króla, a ten był bardzo zależny od Napoleona. Tak samo armia polska była podległa francuskiemu dowództwu. 21 grudnia 1807 ogłoszony został Dekret grudniowy, który ściśle odnosił się do sprawy chłopskiej:
a) konkretnie okreslal warunki odejścia chłopa ze wsi,
b) jednoznacznie stwierdzając, że ziemia, budyni gospodarcze- stanowiły własność szlachty,
c) chłop mógł opuścić wieś tylko za zgodą pana,
W 1808 wprowadzono kodeks cywilny Napoleona. Napoleon podtrzymując nadzieję w Polakach na odbudowę Polski, żądał od nich świadczeń w ludziach, gotówce i zasobach naturalnych. Część oddziałów polskich została użyta do obsadzenia twierdz pruskich. Inna część skierowana została do Hiszpanii u w celu tłumienia powstania. Sytuacja Księstwa zaczęła się pogarszać. Wzrastało zadłużenie majątków, nadużycia i gwałty wojskowe.
W 1809 korpus austriacki wkroczył do Księstwa spodziewając się zająć jego bez większego oporu. Napoleon nie spodziewał się, że Księstwo będzie przedmiotem ataku i wycofał większość swoich wojsk i polskich z Księstwa. W rezultacie w Księstwie pozostało ok. 18 tys. wojska. Pierwsze starcie – pod Raszynem – Poniatowski dowodzący oddziałami utrzymał się na swoich pozycjach, ale uznał, że nie są w stanie obronić Warszawy i wycofał swoje wojska na prawy brzeg Wisły. Poniatowski ruszył z ofensywą na Galicję, zajmując Lublin, Zamość, Sandomierz i Lwów. Wtedy arcyksiążę austriacki musiał opuścić Warszawę by odebrać utracone ziemie. Poniatowski podjął koleją ofensywę i zajął Kraków. Na mocy pokoju w Schonbrunnie oddano Księstwu ziemie zdobyte w tej kampanii.
W 1809 zebrał się po raz pierwszy sejm Księstwa. Napoleon odrzucił żądania cara, że Polska nigdy nie zostanie odbudowana. Rosja zaczęła wyraźnie przygotowywać się do wojny. Przed wyprawą zwołał sejm nadzwyczajny, w którym oświadczył przywrócenie Królestwa Polskiego. 1812 Napoleon najeżdża Rosję. Wysiłek polskiego żołnierza w tej wojnie był olbrzymi. Na początkach 1813 armia rosyjska wkroczyła do Księstwa. W bitwie pod Lipskiem korpus polski został całkowicie rozbity.
Sześcioletni okres trwania namiastki państwa polskiego, pełen wyrzeczeń, zawodów i nadziei, skończył się.
