DZIEJE STAROŻYTNEJ GRECJI, POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE
Początki cywilizacji greckiej datują się od przełomu II i III tysiąclecie p.n.e. Związane są z powstaniem najstarszej na tym terenie kultury – kultury minojskiej – od legendarnego Minosa.
W III tys. Kreta zaludnia się przybyszami z Azji Mniejszej. Osiedlili się oni również na wyspach Morza Egejskiego oraz na terenie Grecji kontynentalnej. W drugiej połowie III tysiąclecia na Kracie uległy rozbiciu wspólnoty rodowe i plemienne, stanowiące dotychczas trzon społeczeństwa i na Krecie powstało państwo ze stolicą w Knossos. Szczyt rozwoju Krety to I połowa II tysiąclecia. Kreta utrzymywała wówczas szerokie stosunki handlowe i kulturalne z Egiptem, Palestyną, Syrią. Następuje wymiana handlowa z wyspami Morza Egejskiego i Grecją właściwą. Kultura Krety miała wtedy duży wpływ na kulturę grecką.
Ok. 1700-1600 r. p.n.e. Kreta przeżyła trzęsienia ziemi, które zniszczyły główne pałace wyspy. W XV w. pojawiły się oznaki słabości. Na groźnego wroga i konkurenta Krety wyrosła Grecja. Walka między Mykenami a Knossos zakończyła się klęską Kreteńczyków. Złupiono zniszczono pałace Knossos i w innych miastach. W miastach zamieszkała ludność napływowa, prawdopodobnie Grecy mykeńscy, tubylcy zostali zepchnięci na najgorsze tereny.
Drugim obok Krety ośrodkiem kultury greckiej na obszarze Morza Egejskiego była Grecja. Najstarsza ludność Grecji spokrewniona była z mieszkańcami Krety. Ludność ta osiągnęła wysoki poziom kultury i miała za sobą dłuższy okres rozwoju. Powstały liczne osiedla o charakterze miejskim – Argos, Ateny, Korynt – oddalone od morza z obawy przed korsarzami.
Ok. 2000 r. pojawili się przybysze indoeuropejscy, którzy wchłonęli ludność miejscową. Byli to najpierw Jonowie, a w 1700 r. Achajowie. Być może przybyli w tym samym czasie, a podział nastąpił dopiero po osiedleniu się w Grecji. Na czoło miast wysunęły się Mykeny, dlatego kultura tego okresu nosi nazwę kultury mykeńskiej. Przybysze w II tysiącleciu korzystali z osiągnięć kultury minojskiej, z języka Kreteńczyków, uczyli się rzemiosła i sztuki żeglarskiej.
Później przystąpili do rywalizacji, w XV w. wygrali ją przybysze.
Rozwinęło się rolnictwo, handel, rzemiosło. Zasięg handlu był duży, obejmował tereny od Sycylii po Egipt i Syrię. Na czele państwa mykeńskiego stał król. Rozbudowany był aparat administracyjny centralny i terenowy. Państwo miało charakter wojenny. O wojennym nastawieniu władców świadczą budowane przez nich potężne zamki-twierdze, oraz składanie do grobów uzbrojenia. Grecy mykeńscy posługiwali się rydwanami konnymi – co dawało przewagę w czasie bitwy.
Dowodem potęgi Grecji mykeńskiej była jej ekspansja rozpoczęta ok. 1450 r. Najpierw najazdu na Kretę dokonali Achajowie, łamiąc jej potęgę. Następnie rozszerzyli swe podboje na wyspy Morza Egejskiego i wybrzeża Azji Mniejszej, wyspę Rodos oraz Pamfilię. Zajęli także Cypr, wygrywając rywalizację z Fenicjanami. Przełom XIII-XII w. to upadek cywilizacji mykeńskiej. Było to najprawdopodobniej spowodowane przemieszczanie się ludów, które przybyły z głębi Bałkanów na Bliski Wschód. Ostateczny cios zadali Dorowie. Inwazja Dorów nie była procesem jednorazowym. Prawdopodobnie w ciągu dłuższej migracji osiedlili się w Grecji współżyjąc z Mykeńczykami. Byli oni jednakże na niższym stopniu szczeblu rozwoju i doprowadzili do upadku kultury. Proces ten zakończył się ok. 1050 r. Nie oznaczało to zupełnego zerwania z przeszłością, ciągłość kulturalna została zachowana.
Czas po upadku kultury mykeńskiej od ok. 1200 – 750 r.p.n.e. należy do najmniej znanych okresów w historii Grecji i zwany jest ciemnym okresem. Upadł wtedy cały system pałacowy, znikły wielkie państwa, podupadła gospodarka.
Od VIII w. p.n.e. historię Grecji dzieli się na trzy okresy:
v od VIII w. – 480 r. p.n.e. – okres archaiczny
v od 480 – 323 p.n.e. – okres klasyczny
v 323- II w.p.n.e. – okres hellenistyczny
Początki miasta
W Grecji zaledwie 25 do 30 % ziemi stanowiły grunty rolnicze. Grecy podjęli próbę poszerzenia powierzchni pól uprawnych poprzez wykarczowanie lasów. Skutej jednak był przeciwny do oczekiwanego. Wody spłukały cienką warstwę ziemi, kiedy straciła ona umocnienie w postaci korzeni. To spowodowało trudności gospodarcze, narastały konflikty społeczne i polityczne.
Wraz z przemianami zachodzącymi w gospodarce rolnej wzrastało znaczenie miast położonych we wschodniej części Grecji, zwłaszcza Aten, Megary, Sparty. W wyniku tych przemian dokonała się rejonizacja Grecji. Nastąpił podział na część zachodnią, zamieszkałą przez liczne plemiona oraz wschodnią, w której zaczęła formować się komórka życia greckiego – miasto – polis.
Początki miasta sięgają Grecji archaicznej. Najwcześniej powstały w Azji Mniejszej, gdzie przy ich powstaniu odgrywały rolę inne czynniki niż w Grecji właściwej. Ważną rolę odgrywała tu chęć zabezpieczenia się przed wrogą ludnością z zaplecza. W Grecji miasta początkowo miały charakter rolniczy. W VIII w. miasta stały się centrami życia politycznego, z jednego ośrodka łatwiej było zarządzać całym państwem. By stworzyć silny ośrodek miejski przesiedlano często część ludności ze wsi do miast.
Greckie polis to suwerenna wspólnota obywateli, którzy sami rządzili nie tworząc struktur państwowych odrębnych od społeczeństwa i działających w imieniu tego społeczeństwa. Podstawowe decyzje podejmowane były przez Zgromadzenie wszystkich mężczyzn wchodzących w skład wspólnoty. Wspólnota powoływała i odwoływała urzędników na czas określony, po czym ich zmieniała.
Najważniejszą instytucją polis było Zgromadzenie obywateli Istotną rolę odgrywała Rada, składająca się z ograniczonej liczby członków. Jej celem było formułowanie wniosków lub opinii do Zgromadzenie obywateli. Brak struktur władz odrębnych od społeczeństwa sprzyjał formowaniu się silnego poczucia odpowiedzialności za to co działo się we wspólnocie. Wspólnota była grupą zamkniętą, wchodzono do niej tylko przez urodzenie, przyjmowanie do niej ludzi z zewnątrz było bardzo rzadkie. Cudzoziemcy mogli mieszkać w mieście, ale nie byli obywatelami. Kobiety nie brały udziału w życiu polis. Wspólnota obywateli była także wspólnotą z religijnego punktu widzenia. Jako całość czciła określonych bogów, organizowała święta.
WIELKA KOLONIZACJA
VIII w. to czas klęsk dotykających gospodarkę grecką. Pojawiły się też ostre konflikty. Brak żywności wobec rosnącej liczby mieszkańców, chęć zdobycia ziemi uprawnej dla zapewnienia dostatniego bytu, pragnienie wzbogacenia się – to zapoczątkowało proces nazywany wielka kolonizacja.
Kierunki kolonizacji
Sycylia i płd Italia
Tu najwcześniej rozpoczął się ruch kolonizacyjny. Pierwsza kolonia Ischia powstaje przed 770 r. założona jest przez miasto Chalkis, które kolonizuje również Kyme. Kolonie założone w płd Italii zyskały sobie miano wielkiej Grecji. Dla Greków była to kraina bogata. Kolonizacja Sycylii zaczęła się od połowy VIII w. Tereny Grecy zdobywali siłą. Tylko Fenicjanie, którzy posiadali tu wcześniej faktorie handlowe nie okazywali Grekom wrogości. Polis wielkiej Grecji i Sycylii posiadały nadwyżki żywności, zwłaszcza zboża, które wysyłano do Grecji właściwej. Na wsch. Wybrzeżu Adriatyku powstały tylko dwie kolonie Apolonię i Epidamnos, tu Grecy wydobywali srebro, u ujścia Padu powstały także dwie kolonie: Adria i Spina.
Wschód
W kierunku wybrzeży Syrii, Fenicji, Palestyny, Egiptu. Nie mogli zakładać Polis, istniały tam struktury państwowe, silnie kontrolujące podległe im tereny. Powstawały osady, uzyskujące od miejscowych władców specjalny status – otrzymywali przywileje handlowe, mieli zapewnioną ochronę osób i interesów. Takimi osadami miały być: Al.-mina nad Orontosem i Tell Sukas. W Egipcie istniała tylko jedna osada: Naukratiś nad Nilem Był to raczej port handlowy.
Daleki Zachód
W VII w. Grecy rozpoczęli wyprawy na zachodnie wody Morza Śródziemnego, a w VI w. przejęli panowanie nad faktoriami handlowymi Finicjan. Około 600 r. założono Massalię (Marsylię), na Korsyce Alalię, były to kolonie specyficzne wykorzystywano je do piractwa wobec Fenicjan, Grecy dotarli do Hiszpanii – kolonia Emporion – wydobywali tam miedź, srebro i cynę
Morze Egejskie i Propontyda
Były to obszary bardzo atrakcyjne dla Greków. Porastały je wysokopienne lasy (drewno wykorzystywano do budowy floty), nabywano tam smołę do uszczelniania kadłubów. Łagodny klimat i dobra gleba sprzyjały rozwojowi rolnictwa. To wszystko zadecydowało o powstaniu gęstej sieci miast. Najstarszą kolonią było Kyzykos.
Morze Czarne
Pierwsze kolonie powstają tam ok. 770 r. – na wybrzeżu anatolijskim założono Synopę. Pierwsze kolonie i zachodnich i północnych wybrzeżach Morza Czarnego powstają w VII w. Większość jest założona przez Milet. Nadwyżki zboża, jakimi dysponowały te kolonie były eksportowane do Grecji, by od VI w. stać się jej spichlerzem.
Ok. 580 r. nastąpiło osłabienie ruchu kolonizacyjnego, choć jeszcze przez VI w. powstało sporo osad. Grecy natknęli się na opór Kartaginy broniącej dostępu do Afryki, Hiszpanii, oraz zachodnich brzegów Sycylii. W części środkowej Italii musieli się liczyć z obecnością Etrusków. W samej Grecji wzrosła produkcja rzemieślnicza, co pozwoliło na nabywanie żywności z zewnątrz. Zakładanie kolonii przyczyniło się do wydatnego wzrostu handlu, świat grecki wyraźnie wzbogacił się. Rozwój wymiany towarowej stwarzał niezbędne warunki do rozkwitu miast o rosnącej szybko liczbie ludności. Nie mogłyby się one rozwijać bez dopływu żywności z obszarów kolonialnych. Rozwój handlu stwarzał możliwość szybkiego wzbogacenia się. Osady powstałe poza granicami Grecji właściwej przyspieszyły rozwój ludów, wśród których powstawały. Kolonizacja przyczyniła się do zmian w sposobie myślenia, rozszerzenia horyzontu geograficznego Hellenów, nawiązania kontaktów z różnymi ludami o różnych obyczajach.
Miasta i ich kolonie
Milet – około 100 kolonii w basenie Morza Czarnego
Megara – Bizancjum, Chalcedon, Heraklea
Korynt – Korkyra, Syrakuzy
Chalkis – Kyme
Sparta – Tarent
Fokaja – Masalia, Majnake (Malaga)
Achaja – Sybaris , Kroton
WOJNY PERSKIE I WOJNA PELOPONESKA
Początki cywilizacji perskiej sięgają VI w. p.n.e. Początek potęgi przypada na panowanie Cyrusa /558-529/ Do szczytu potęgi państwo perskie doszło za czasów Dariusza I /522-485/. Granice państwa perskiego sięgały do Azji Mniejszej., gdzie istniały miasta greckie. Persowie narzucili Grekom tyranię – formę rządów, która najlepiej odpowiadała monarchii despotycznej. To stało się źródłem napięcia w państwach Azji Mniejszej. Stosunki grecko-perskie uległy dalszemu pogorszeniu w miarę podbojów Dariusza I. Wiele kolonii greckich m.in. Bizancjum znalazło się w rękach Persów. Kontrolowali oni teraz ważną drogę, która przez Hellespont i Bosfor łączyła Morze Egejskie z Morzem Czarnym. Przechodziła ona przez tereny eksportu ważnych surowców do Grecji.
W takiej sytuacji doszło w miastach Jonii wybuchło powstania. Grecy z Azji Mniejszej zwrócili się o pomoc do Grecji właściwej. Tylko Ateny przyszły z pomocą. Jonowie uderzyli na Sardes, zdobyli je. Po kilku latach walk Persowie opanowali sytuację, zdobyli i złupili Milet. Wojska perskie rozbiły flotę jońską. Wódz perski Mardoniusz w 492 r. podjął wyprawę do Europy – do Tracji i rozszerzył panowanie perskie na te tereny.
Upadek powstania Jonów w świecie greckim nie wywołał wrażenia. To stanowiło bezpośrednie zagrożenie dla Grecji, lecz Grecja nie zdawała sobie sprawy z niebezpieczeństwa. Sparta w tym czasie przeżywała kryzys wewnętrzny związany z działalnością króla Kleomenesa I, który chciał wprowadzić tyranię. Najbardziej upadek powstania odczuły Ateny, które utraciły w Milecie handlowego partnera.
W Grecji z niebezpieczeństwa ze strony Persji zdawał sobie sprawę Temistokles – W 493 r. wystąpił on z propozycją budowy floty i zadanie Persom klęski na morzu. Jednakże projekt jego nie zyskał uznania. Uznano za lepszy projekt Miltiadesa – który był za prowadzeniem walki na lądzie. Jemu również powierzono dowództwo, gdy nadeszły wieści o tym, że Persowie szykują się do ataku na Ateny.
Zarówno powstanie Jonów jak i wyprawa Mardoniusza do Persji z punktu widzenia Persów były wydarzeniami drugorzędnymi. Takie znaczenie miała prawdopodobnie też wyprawa Datysa i Artafernesa przeciwko Grecji. Persowie postanowili jednakże ukarać sojuszników Jonów. Persowie szybko pokonali Eretrię, a następnie skierowali się przeciwko Atenom.
Wojska perskie wylądowały pod Maratonem, na wschodnim wybrzeżu Attyki. W 490 r. doszło do bitwy pod Maratonem. Dowódcą Greków był Miltiades. Grecy dysponowali armią 10 tystermplitów. Spartanie obiecali pomoc, ale w „ü üinie późniejszym, ze względów religijnych. Przez dłuższy czas obydwa wojska stały bezczynnie: Persowie na równinie, Ateńczycy w górach. Pierwsi przystąpili do walki Persowie, być może pod wpływem wieści o możliwości nadejścia posiłków ze Sparty. Zamierzali jednocześnie uderzyć od morza i od lądu. W tej sytuacji Ateńczycy za radą Miltiadesa postanowili uderzyć na Persów. Początkowo centrum Ateńczyków zostało rozbite przez Persów, ale na skrzydłach odnieśli oni zwycięstwo i ostatecznie rozgromili wojska perskie. Po bitwie Miltiades wyruszył z wojskiem w kierunku Aten. Persowie tymczasem opłynęli Attykę i pod portem w Faleronie znowu spotkali się z armią Miltiadesa. Zrezygnowali jednak z walki i odjechali do Azji Mniejszej.
W późniejszym okresie gloryfikowano zwycięstwo Aten, Praktycznie jednak to zwycięstwo pod Maratonem nie miało większego znaczenia. Zwycięstwo pod Maratonem miało jednak duże znaczenie moralne. Decydująca próba dopiero czekała Greków, gdyż Persowie zaczęli myśleć o podboju całej Grecji.
Wybuch powstanie w Egipcie i śmierć Dariusza zatrzymały wyprawę przeciwko Grecji. Sytuacja Aten była poważna, gdyż musiała toczyć walki z Eginą – konkurentem handlowym. W tej sytuacji ponownie wystąpił Temistokles z programem reform. Miał on duże poparcie wśród warstw biedniejszych. Temistoklesa można uznać za jednego z najwybitniejszych mężów stanu w całej historii Grecji – jego zalety to śmiałość w podejmowaniu zamysłów, powodzenie w ich realizacji, dalekowzroczność polityczna. Za sprawą Temistoklesa zastosowano po raz pierwszy w Atenach tzw. sąd skorupkowy – ostracyzm – wprowadzony z końcem VI w. przez Kleistenesa dla usunięcia przeciwników politycznych. Najważniejszym zamysłem Temistoklesa była budowa floty. Nie jest znana liczba wybudowanych okrętów. W każdym razie Ateny stały się morska potęgą. Gdy Ateńczycy w obliczu pewnej inwazji Persów zwrócili się do wyroczni Delfickiej i otrzymali odpowiedź by bronili się za drewnianymi murami, Temistokles mógł wskazać na okręty, za których drewnianymi burtami mieli się bronić.
Persja zmobilizowała duże siły, flota liczyła ok. 1200 okrętów, ściągano siły lądowe, które przekroczyły 100 tys. ludzi. Starannie przygotowywano drogę marszu, budowano mosty, przekopano na przylądku Athos kanał. Kserkses zlecił Kartagińczykom uderzenie na Greków sycylijskich, by związać w ten sposób część sił greckich.
Wiosną 480 r. Persowie ruszyli z Azji Mniejszej przez Hellespont, Trację, Macedonię ku granicom Grecji. W Grecji nie przygotowano żadnego planu strategicznego. Państwa greckie nie były skore do współpracy, ale w obawie przed Persami w 481 r. przedstawiciele Aten, Beocji i Tesalii powołali Związek Panhelleński, celem wspólnej obrony, przewodnictwo w nim objęła Sparta. Sparta uważała, ze nie należy swoim działaniem wychodzić poza Peloponez. Ateny chciały objąć rolę kierowniczą. Dopiero na wieść o marszu Persów zapadła u Greków decyzja obrony północnej Grecji. Spartanie wycofali się na Przesmyk Koryncki, oddając Tesalię bez walki. Na żądanie Aten Spartanie wysłali 300 osób oraz posiłki z innych miast do Termopil, by zablokować drogę do Grecji Środkowej. Flota grecka zajęła pozycje u przylądka Artemizjon. Bitwa pod Termopilami rozegrała się w 480 r. Dowódcą Greków był Leonidas. Zadaniem jego było powstrzymanie sił perskich zanim zostanie rozstrzygnięta bitwa na morzu, która miała się rozegrać u przylądka Artemizjon. Wskutek zdrady Greka Persowie podeszli Greków od tyłu, Leonidas odesłał prawie wszystkie wojska, pozostało około 300 Spartan, wszyscy zginęli. Na wieść o klęsce flota grecka wycofała się spod Artemizjon i zajęła miejsce pod Salaminą.
Konsekwencją bitwy pod Termopilami było opanowanie przez Persów Środkowej Grecji. Teby przeszły na stronę Persji. Ateny znalazły się w ciężkiej sytuacji. Rozpoczęto ewakuację ludności na Salaminę i Peloponez, zostawiając wrogowi puste miasto. Zniszczenie Aten i spalenie Akropolu oznaczało szczyt powodzenie perskiego. Kserkses mógł się spodziewać, że wystarczy niewielki już wysiłek by opanować resztę Grecji. Trzeba było jedynie rozbić flotę grecką liczącą 400 okrętów zajmującą wybrzeże Salaminy. W obozie greckim pod wpływem klęsk szerzył się defetyzm i upadek ducha. Wtedy Temistokles postanowił wykorzystać sytuację, powiadomił wodza perskiego o rzekomo planowanej ucieczce floty spod Salaminy. Temistokles radził Kserksesowi natychmiastowe uderzenie. Wtedy Persowie postanowili uderzyć. W wąskiej cieśninie ciężkie i mało zwrotne okręty Persów nie potrafiły nawiązać walki ze zwrotnymi okrętami greckimi i flota perska poniosła klęskę. Znaczna ilość okrętów perskich uległa zniszczeniu. To pozwoliło Grekom na rozpoczęcie działań ofensywnych na morzu. Sytuacja na lądzie wciąż nie była rozstrzygnięta.
W 479 r. do Attyki wtargnął Mardoniusz i zaczął pustoszyć kraj. Do wojny włączyli się Spartanie, wtedy Mardoniusz wycofał się do Beocji i rozbił obóz pod Platejami. W bitwie tej wojska perskie zostały rozbite, a Persów wyparto z Grecji. W tym samym czasie Grecy zadali klęskę Persji na morzu pod przylądkiem Mykale naprzeciw wyspy Samos.
W 478 r. odzyskano Bizancjum – odzyskano drogę do spichlerzy nad Morzem Czarnym.
Była to ostatnia wspólna akcja Związku Panhelleńskiego. Ateny stały się konkurencją dla Sparty.
W wyniku osłabienia pozycji Sparty postał nowy Związek Morski z siedzibą na wyspie Delos – zwany Związkiem Delijskim. Celem związku była obrona Greków przed Persami. Kierownictwo Związku objęły Ateny. Państwa członkowskie musiały wpłacać daninę lub dostarczać okręty. Sparta dostrzegając, że jej pozycja upadła, przestała się interesować dalszą kampania przeciwko Persji. W 454 r. skarbiec Związku został przeniesiony z Delos do Aten. W 449 r. zawarto pokój z Persami. To sprawiło, że miasta poddane hegemonii Aten w obliczu zagrożenia perskiego, teraz nie czuły potrzeby podporządkowania się Atenom. Jednak Ateny surowo karały próby wystąpienia ze Związku.
W polis należących do Związku wprowadzono ustawodawstwo ateńskie i jednolitą monetę. Ateny ingerowały w sprawy wewnętrzne polis, szukając tan sojuszników w walce ze Spartą. W takiej sytuacji coraz częściej zwracano się do Sparty jako jedynej siły, która mogła przeciwstawić się Atenom. W 446 r. Ateny i Sparta zawarły pokój, ale stan napięcia między nimi istniał nadal. Sparta nie pogodziła się z utratą pozycji lidera, czyniono próby odzyskania tej pozycji. Sparta szukała wsparcia w Tebach, Koryncie.
W 440 r. Ateny podjęły nie udaną próbę pokoju ogólnogreckiego. Perykles zdawał sobie sprawę z nastrojów wojennych. Rozpoczął on przygotowania do wojny, ludność wiejską z Attyki przeniesiono do Aten i portu w Pireusie. Wykorzystując skarbiec ateński, do Aten zakupywano żywność, planowano bitwę na morzu, by tam pokonać Spartan, planowano dotrzeć drogą morską do Sparty i skłonić helotów /niewolników spartańskich/ do powstania przeciwko Sparcie, zastosować blokadę żywnościową Sparty i miast przesmyku korynckiego. Poprzez propagandę Grecji Sparta zaczęła tracić sojuszników.
Pierwszym źródłem konfliktu był spór między Korkyrą a Koryntem. Korkyra zwróciła się o wsparcie do Aten, i te zawarły z nią w 433 r. sojusz o ograniczonej pomocy. Zaczął rozwijać się konflikt ateńsko-koryncki. Drugim punktem zapalnym była kolonia koryncka Polideja, która z jednej strony uznawała zwierzchnictwo Aten, z drugiej utrzymywała kontakty handlowe z Koryntem. Ateny zażądały zerwania kontaktów z Koryntem, wtedy Polideja wystąpiła ze Związku Morskiego. Korynt wspierał Polideję, Ateny wysłały przeciwk
o niej flotę. Korynt zwrócił się o pomoc do Sparty. Trzecim powodem konfliktu było podjęcie ustawy o zamknięciu portów i rynków ateńskich dla towarów z Megary /pod pozorem naruszania granicy ateńskiej/.
Sparta włączyła się do konfliktu pod naciskiem Koryntu i Megary. Związek Poelponeski podjął uchwałę o złamaniu przez Ateny warunków pokoju z 446 r. Atenom postawiono warunek zwrócenia wolności wszystkim miastom należącym do związku morskiego.
Gdy do tego nie doszło nastąpił otwarty konflikt między Spartą a Atenami, czyli tzw. wojna peloponeska: 430 – 404. Sparta zastosowała wobec Aten taktykę wyniszczenia, myśląc, że w ten sposób wpłynie na ludność i wymusi pokój. W I fazie nazwana została wojną archidamijską /od imienia króla Sparty Archidamosa/ i trwała od 431 do 421 r. Co roku najeżdżano na Attykę w okresie żniw, niszcząc wszystko. To przewidział Perykles, zamykając ludzi w murach miasta. W 430 r. wybuchła w Atenach zaraza, w wyniku, której zmarł Perykles. Po jego śmierci wojna prowadzona była ze zmiennym szczęściem. Zdobyto Polideję, wzięto do niewoli 200 Spartan. Wtedy Sparta wystąpiła z propozycją pokoju, jednakże warunki pokoju wysunięte przez Ateny były nie do przyjęcia. Sparta uderzyła wówczas na Trację i pozycja Aten osłabła. W 422 r. obie strony zawarły tzw. pokój Nikiasza – krótkie zawieszenie broni.
Żadna ze stron nie mogła dotrzymać warunków pokoju. W Atenach rośnie przewaga zwolenników wojny z Alkibiadesem na czele. Wśród członków Związku Peloponeskiego było także niezadowolenie z uwagi na trudną sytuację ekonomiczną. Ateny wykorzystały wrogie dla Sparty nastroje, zawierając sojusze z niedawnymi sojusznikami Sparty. Sparta po wojnie pod Mantineją odzyskała swoje wpływy, a pozycja Alkibiadesa uległa zachwianiu.
Wraz z wojna peloponeską toczyła się na Sycylii wojna między Syrakuzami a innymi państwami jońskimi /415-413/. Syrakuzy zwróciły się o pomoc do Aten. Pod pretekstem niesienia pomocy Ateńczycy chcieli zdobyć bogactwa Sycylii i odciąć dostawy zboża miastom Przesmyku Korynckiego. Na czele wyprawy stanął Alkibiades. Zaraz po wyjeździe na Sycylię Alkibiades został oddany w Atenach pod sąd, i otrzymał polecenie powrotu. Alkibiades nie wrócił do Aten, uciekł do Sparty. Jego zdrada pozwoliła Spartanom podjąć akcje przeciwko Atenom. Ateńczycy ponieśli klęskę w bitwie morskiej, a potem otoczeni przez Sycylijczyków głodem zmusili do kapitulacji. Zginęło ok. 6 tys. Ateńczyków, innych oddano w niewolę.
Po klęskę Aten na Sycylii Spartanie podjęli nowe kroki wojenne. Rozpoczął się nowy etap wojny peloponeskiej – tzw. wojna dekelejska. Sparta za radą Alkibiadesa obsadziła Dekeleję oddalona ok. 13 km od Aten. Stąd nękano otwarty kraj licznymi wypadami.
W Atenach dokonano zamachu stanu, zniesiono demokrację i ograniczono liczbę obywateli do 5 tys. najzamożniejszych, innym odebrano prawa obywatelskie.
Do sporu wmieszała się Persja. Uznała ona, że jest to dobry moment do ściągnięcia zaległych danin od miast Azji Mniejszej. Sparta nawiązała kontakty z Persja, spodziewając się uzyskać środki na utrzymanie floty. Persowie z kolei chcieli odzyskać utracone tereny i wpływy.
Flota ateńska nie uznała przewrotu w Atenach. Przeciwko zamachowcom wybuchło w Atenach powstanie. W 411 r. przywrócono demokrację. To jednak sytuacji Aten nie poprawiło. Ateny nie posiadały środków na prowadzenie wojny.
Nadzieje Aten ożyły wraz z pojawieniem się Alkibiadesa. Pokłócił się on ze Spartanami i przebywał w Azji Mniejszej. Chciał skierować Persów przeciwko Sparcie. Nawiązał kontakt z Atenami, uzyskał kasację wyroku, i powierzono mu stanowisko stratega. Odniósł on zwycięstwo nad Spartanami. Persja nie myślała jednak wspierać którąś ze stron. Jej celem było wyniszczenie obu walczących stron. Dopiero Cyrus Młodszy dał Spartanom wsparcie finansowe, co zapewniło Sparcie przewagę na morzu. Alkibiadesa odsunięto wtedy z urzędu stratega. Ateńczycy odnieśli jedno zwycięstwo około wysp Arginuzy. Spartanie szybko wyrównali strat. Do ostatecznej rozgrywki doszło pod Hellespontem w 405 r. Flota ateńska poniosła tam klęskę, a Ateny zmuszono głodem do kapitulacji.
Skutki wojen:
zaprzepaszczono w Grecji możliwość przezwyciężenia ustroju polis, Związek Morski został rozwiązany. Każde miasto było niezawisłe. Zniszczono flotę ateńską, zburzono mury, Ateny stały się drugorzędnym państwem,
ośrodek życia gospodarczego ostatecznie przeniósł się do miast,
wzrosło znaczenie niewolnictwa,
niekorzystne skutki dla ludności wiejskiej, ciążył na niej obowiązek służby wojskowej, upadło znaczenie rolnictwa rodzimego, zwłaszcza produkcja zboża stała się nieopłacalna, zboże z importu było tańsze, często dochodziło do porzucania ziemi,
wyzyskiwanie niewolników doprowadziło do powstań niewolników, niewolnicy stanowili zagrożenie także dla biednej , wolnej ludności , która nie mogła znaleźć zatrudnienia,
długotrwałe wojny wykazały nieprzydatność wojska obywatelskiego. Zaczęto posługiwać się wojskiem najemnym, zawód żołnierza stał się zawodem jak każdy inny.
USTROJE MIAST-PAŃSTW GRECKICH
SPARTA
Trzonem pierwotnego państwa spartańskiego jest dolina Eurotasu, leżącej między dwoma pasmami górskimi: Parnonu i Tajgetos. Po podboju sąsiedniej Mesenii państwo spartańskie miało powierzchnię ok. 4100 km kw.
Sparta jedno z największych miast-państw Grecji. Nazwa Sparta dotyczyła ośrodka położonego w południowej części Peloponezu w żyznej dolinie rzeki Eurotas i powstałej z 5 niewielkich osad położonych w dolinie tej rzeki
Do pełnoprawnych mieszkańców należeli Spartiaci.
Nazwa Lecedemończycy służąca określeniu polis obejmowała także Periojków tj. wolnych mieszkańców państwa.
W VII w. Sparta jest jeszcze normalną grecką społecznością, dominuje w niej arystokracja. Trudno określić dokładną datę i przyczyny przekształceń w Sparcie. Wg tradycji istotną rolę w tych przemianach odegrał Likurg.
Likurg to prawodawca i reformator, twórca ustroju Sparty. Był on regentem sprawującym władzę w imieniu małego króla. Za sprawą wyroczni delfickiej zmienił on ustrój polityczny, wprowadził charakterystyczne wychowanie i wspólne posiłki.
Tradycja myli się jednak przypisując wszystko Likurgowi. Reformy dokonywały się stopniowo i proces ten był długotrwały. Początków reform należy szukać w VII w. po pierwszej wojnie meseńskiej. Wprowadzono wówczas reformę hoplicka, w której określono podstawy późniejszego ustroju spartańskiego. Najważniejsze przemiany nastapiły w okresie drugiej wojny meseńskiej. Za sprawą ogółu obywateli narzucono arystokracji nowy porządek. Podstawą jego było równe obdzielenie ziemią wszystkich obywateli. Działki te były dostatecznie duże, by uwolnić wszystkich Spartan od konieczności pracy. Ciężar uprawy ziemi spoczywał na helotach – niewolnych chłopach.
Doprowadziło to do usunięcia wielkich różnic majątkowych.
Ustrój polityczny
Społeczeństwo w Sparcie dzieliło się na 3 grupy:
Spartianie
Heloci
Periojkowie
Spartianie
Pełnoprawnych obywateli Sparty było ok. 40 tyś. Podstawową ich cechą była rezygnacja z działań o charakterze gospodarczym. Stanowili oni zamkniętą, dziedziczną warstwę zawodowych wojowników, którzy przygotowywani byli do walki w szyku hoplickim, pełniącym całe życie funkcje militarne. Całą uwagę poświęcano na zdobycie i utrzymanie sprawności bojowej i prowadzenie wojen.
Podstawą bytu rodziny spartańskiej była działka ziemi przydzielona przez wspólnotę. Nie można jej było sprzedawać, zastawiać. Uprawiali ją zależni chłopi – Heloci. Prawo dzierżawienia działki dziedziczył najstarszy syn. Spartanie mogli nabywać ziemię poza terytorium obywatelskim.
Spartanie prowadzili surowy tryb życia. Potępiono dążenie do wszelkich bogactw /monety były żelazne/. Ograniczono do minimum życie indywidualne i rodzinne, na rzecz życia zbiorowego. Nawet o tym, czy narodzone dziecko będzie wychowywane czy porzucone decydowali nie rodzice dziecka, a wybrani starcy. Taka selekcja noworodków miała negatywne skutki.
Podstawą systemu spartańskiego było specyficzne wychowanie zwane agoge. Poddawani byli mu chłopcy od 7 roku życia. Czas spędzali w grupach rówieśniczych. Mając 12 lat opuszczał dom rodzinny i przenoszony był do obozu. W chłopców wpajano ducha ostrej rywalizacji. Młodsi chłopcy wychowywani byli przez starszych. Nad wszystkim czuwał urzędnik. W takiej sytuacji rozwinął się homoseksualizm, mile widziany przez nadzorujących. Chłopców karmiono skąpo, źle ich odżywiano, mieszkali w barakach, uczono ich wytrzymałości na ból, umiejętności walki, znoszenia niewygód. Do grono dorosłych wchodził, gdy miał 20 lat. Aby uzyskać prawo obywatelskie musiał być przyjęty do jednej z grup składających się z kilkunastu mężczyzn w różnym wieku, spożywającym razem posiłki. W tym gronie odtąd jadał, polował i walczył. Taka grupa była tworem sztucznym. Małżeństwo zawierano w tym czasie, nie oznaczało to jednak, że był to początek życia rodzinnego. Przez dziesięć lat młodzi ludzie mieszkali jeszcze razem w barakach, z żonami spotykali się ukradkiem. Gdy zamieszkiwali już w domach, to i tak spożywali wspólne posiłki z tymi, którzy tworzyli jego oddział bojowy. Musiał w tym celu wnosić składkę, ci którzy się z tego nie wywiązywali tracili prawa obywatelskie i przechodzili do kategorii niższych. Spartanie w grupach nazywali się wspólnotą jednakowych.
Pewne różnice ekonomiczne wynikały z faktu posiadania przez niektóre rodziny wielu synów. System wyłaniania elity zaczynał działać podczas agoge. Spośród wyróżniających się młodzieńców wybierano najlepszych do elitarnego oddziału – tzn. Gwardii króla / 300 osób/. Brała ona udział w sekretnych misjach.
Obok jednakowych istniały kategorie niższe, do których Spartanie spadali nie zawsze w jasnych obecnie przyczyn. Ci którzy spadali, tracili cześć swoich uprawnień, ale dzieci ich przechodziły przez agoge. Dalej byli ci, którzy stchórzyli, tzn. zawiedli w czasie wojny.
Styl życia i wychowania powodował, że Spartanom trudno było zrozumieć i przystosować się do warunków świata zewnętrznego. Władze spartańskie świadomie ograniczały kontakty ze światem zewnętrznym. Nadzorowano ściśle ruch cudzoziemców, usuwając wszystkich, którzy nie byli pożyteczni lub mogli źle oddziaływać na Spartan.
Charakterystyczna dla spartańskiego postępowania była rezygnacja ze sztuki wygłaszania przemówień. Jednakowi mieli wypowiadać się krótko, bez ozdób – tzw. Wypowiedzi lakonicznie – tego uczono chłopców podczas wychowania spartańskiego.
Sytuacja kobiet różniła się od sytuacji w innych polis. Dziewczęta podlegały pewnym formom wspólnej edukacji, nie wymagano od nich jednak wspólnego życia. Przygotowywano je do macierzyństwa.
Heloci
Byli oni podstawą gospodarczego i społecznego systemu spartańskiego. Na nich spoczywał ciężar uprawy całej ziemi. Byli przywiązani do ziemi, którą uprawiali. Spartanin nie mógł helotów sprzedać ani wyzwolić. Musieli oddawać połowę plonów, zostawiano im niewiele. Zobowiązani byli do osobistej posługi względem obywateli, wykonywali prace rzemieślnicze, stawali do robót publicznych na wezwanie władz.
Lęk przed buntem helotów był jednym z podstawowych czynników determinujących charakter życia spartańskiego. Sprawiał on, że Spartanie niechętnie udawali się na dalekie wyprawy, byli przeciwni udziałowi w konfliktach, które wymagały wysyłania dużej armii.
Obsesja powszechnego buntu tłumaczy działanie kryptei – jako instytucji, której celem było sianie lęku, stworzenie wśród helotów stałego zagrożenia, a także eliminacji tych, którzy z racji swej podstawy wydawali się szczególnie niebezpieczni.
Periojkowie
Stanowili trzecią grupę ludności. Z gospodarczego i społecznego punktu widzenia osady ich nie różniły się od zwykłych miast greckich. Podstawowym ich zajęciem była uprawa ziemi, która znajdowała się w ich swobodnym władaniu. Uprawiali także rzemiosło i handel. Do nich należała produkcja broni i zaopatrywanie armii spartańskiej w czasie wypraw, wszelkie operacje związane z łupami, budowa budynków użyteczności publicznej i świątyń. Te funkcje przynosiły znaczne zyski. Podstawowym ich obowiązkiem wobec państwo było wystawienie pewnej liczby hoplitów. Nie brali udziału w zgromadzeniu ludowym Sparty, nie mieli dostępu do urzędów spartańskich. Gminy Periojków rządziły się same, władze spartańskie nadzorowały jednak bieg ich spraw. Przez cały czas zachowali wielka lojalność wobec Sparty. Tylko raz w 464 r. poparli powstanie helotów w Mesenii. Spartańskie panowanie chroniło ich przed wojnami i zapewniało stabilizację
Ustrój polityczny
Sparta zachowała monarchię. Posiadała jednocześnie 2 królów pochodzących z 2 rodzin – królowie dowodzili wojskami w czasie wojny i mieli szerokie kompetencje wewnętrzne.
Od VI w. kompetencje były ograniczane na rzecz eforów, królowie pełnili obowiązek kapłanów Zeusa, mieli prawo do gwardii osobistej.
Spartanie, posiadający pełnię praw, tzw. przeszli przez agoge i należeli do syssyttii, tworzyli Zgromadzenie/ Na początku w jego skład wchodziło 8000-9000 ludzi. Uprawnienia zgromadzenia określono aktem pisanym znanym jako Wielka Retra.
Inicjatywa zgłaszania wniosków i zwoływania posiedzeń należało do członków Rady zwanej Geruzja tłumaczonej jako rada starców. Prawo zwoływania zgromadzenia mieli także królowie i eforzy. Rada musiała się zbierać systematycznie i w ustalonych terminach. Zgromadzenie zwoływani dla podjęcia decyzji o wojnie i pokoju, do zgromadzenia należał wybór członków rady i urzędników.
W skład geruzji wchodziło 2 królów i 28 obywateli powyżej 60 lat wybranych dożywotnio. Uprawnienia jej były szerokie, debatowała wszelkimi sprawami państwa. Pełniła rolę trybunału sądzącego poważniejsze przestępstwa. Z czasem część uprawnień geruzji przejęli Eforowie.
Eforów wybierano na 1 rok, było ich 5. Z czasem uprawnienia ich rozszerzają się, u progu czasów klasycznych eforowie skupili cała władze, pozostawiając królom jedynie dowodzenie na wojnach, z tym, że i tak towarzyszyło im dwóch eforów. Eforowie mogli nałożyć areszt na władców, musieli jednak przedstawić zarzuty na Geruzji. Kierowali przebiegiem agoge, pilnowali bezpieczeństwa wewnętrznego, przyjmowali posłów innych państw, decydowali czy sprawa nadaje się do przedstawienia Geruzji i Zgromadzeniu. Zwoływali Zgromadzenie i przedstawiali mu wnioski. Byli sędziami, nadzorowali Helotów i Periojków.
ATENY
VII w. władza oraz znaczna część ziemi znajdowała się w ręku eupatrydów – ludzie dobrze urodzonych. Najwyższą władzę w państwie sprawował urzędnik wybierany na okres 1 roku. Miał on tytuł archonta. Jego imieniem określano rok. Obok niego działali: król, dowódca wojsk – polemarchos i sześciu thesmotetai. Ważną rolę odgrywała rada nazywana Areopagiem. W późniejszych czasach składał się on z byłych archontów. Kompetencje Zgromadzenia były ograniczone. Areopag powoływał archontów, biorąc pod uwagę ich stan posiadania i pochodzenie.
Arystokracja była przedmiotem ataków ze strony niewolnych chłopów oraz uboższych członków wspólnoty, głównie rolników zagrożonych utratą pozycji ekonomicznej i politycznej. Niektórzy z nich domagali się nowego podziału gruntów. Niearystokratyczni obywatele byli przeciwni politycznemu monopolowi arystokracji. Część z nich z racji posiadanego majątku bliska arystokracji, pragnęła dostępu do władzy. Nacisk na grupę rządzącą był tak silny, że zmusił ją do pójścia na ustępstwa i wyrażenia zgody na zmiany
Reformy Solona
W 594/593 funkcje archonta powierzono Solonowi, upoważniając go jednocześnie do przeprowadzenia w państwie daleko idących reform.
Jedną z najważniejszych decyzji Solona było jednorazowe umorzenie długów. Miało to na celu zmniejszenie napięć społecznych. Solon wprowadził także zakaz oddawania pod zastaw osoby dłużnika i jego rodziny. Zniósł w ten sposób niewolę za długi. Wprowadził istotne zmiany w położeniu niewolnych chłopów. Solon uczynił ich wolnymi. Nie wprowadził ich jednak do społeczności obywateli, nie przekazał im również na własność uprawianej ziemi. Dał im domostwa, w których żyli oraz przylegające do nich działki. Musieli oni pozostać jako dzierżawcy w majątkach, uległy jednakże zmianie warunki ich bytowania. Zyskali możliwość opuszczania gruntów, mogli udawać się poza Attykę, do innych tworzących się polis. Zmiana jednego właściciela na innego była sposobem oddziaływania na właściciela. W trakcie reform Solona nie doszło w ogóle do interwencji w układ własności ziemskiej, gdyż oparł się on zdecydowanie żądaniom nowego podziału gruntów.
Od czasu reform Solona zasadniczego znaczenia nabiera podział obywateli na grupy wg posiadanego majątku. Solon powiązał przynależność do grup majątkowych z uprawnieniami politycznymi. Najwyżsi urzędnicy – archonci – byli wybierani przez najzamożniejszych. Wszyscy obywatele wchodzili w skład Zgromadzenia. Do jego uprawnień należał wybór urzędników. Tradycja przypisała Solonowi utworzenie Sądów Przysięgłych i Rady Czterystu. Dokonał również drugiej po Drakonie kodyfikacji. Ze starego prawa pozostawił jedynie postanowienie o rozlewie krwi. Solon wprowadził ważną zmianę w procedurze sądowej, upoważniając do wszczęcia procesu przez złożenie pisemnego oskarżenia przez każdego Ateńczyka, który uznał, że jakaś osoba czy zbiorowość poniosła szkodę. Zakazał wywożenia produktów rolnych z wyjątkiem oliwy.
Reformy wprowadzone przez Solona nie były w stanie zapewnić wewnętrznego spokoju. Wystąpiły trudności w obsadzaniu stanowisk. Utworzyły się trzy zwalczające się stronnictwa polityczne:
Mieszkańcy równiny z Likurgiem
Mieszkańcy wybrzeża z Megaklesem
Mieszkańcy Diakrii kierowani przez Pizystrata
Pizystrat i tyrania
W 561/560 Pizystrat zdołał zapanować nad swymi przeciwnikami – Likurgiem i Megaklesem. Zgromadzenie Ludowe, aby zapewnić Pizystratowi osobiste niebezpieczeństwo, upoważniło go do tworzenia gwardii przybocznej. Jej członkowie byli obywatelami. Oparcie jednak dla jego władzy nie było zbyt silne i połączenie wrogich poprzednio sobie sił Megaklesa i Likurga zmusiło Pizystrata do usunięcia się w cień.
Po pewnym czasie udało się dojść do porozumienia z Megaklesem i przy jego pomocy przejął ponownie władzę. Po załamaniu się sojuszu znowu musiał ustąpić. Opuścił wówczas Attykę i udał się do Macedonii, tam nad Zatoką Termajską założył kolonię, a następnie udał się do Tracji. Tu zdobył tereny bogate w złoża szlachetnych kruszców. Pozwoliły mu one na przygotowanie wyprawy przeciwko Atenom. Zwycięstwo w walce oddały mu Ateny. Przeciwników swoich skazał na wygnanie. Rozpoczął się okres tyranii.
Pizystrat zmarł w 528-527 śmiercią naturalną. Władzę objęli wówczas jego dwaj synowie – Hippiasz i Hipparch. W 514 r. Hipparch został zabity przez dwóch arystokratów. U podstaw ich czynu leżały motywy osobiste. Zamach spowodował represje. Zabito rzeczywistych i domniemanych uczestników spisku, polityka wewnętrzna uległa zaostrzeniu. Próbowano tyranię obalić siłą. Ostateczna likwidacja tyranii była efektem interwencji spartańskiej. Pytia za każdym razem powtarzała im, że mają obalić tyranię w Atenach. Władzę w Sparcie sprawował wtedy Kleomenas I. W wyprawie do Aten widział on możliwość podniesienia swojej roli w państwie. Przy królu stanęli wygnańcy ze stronnictwa Megaklesa. Wojska Hippiasza poniosły klęskę, a on sam musiał pójść na wygnanie.
Pizystrat – uważany był za dobrego obywatela, uważano, że rządził raczej jak dobry obywatel niż tyran. Nie naruszał funkcjonowania instytucji ustrojowych, nie zmieniał ich kompetencji, dbał jedynie o obsadzenie stanowisk własnymi ludźmi. Normalnie działały Zgromadzenie i Rada. Rządy tyranii spowodowały powolną zmianę Areopagu. Wchodzili do niego ludzie posłuszni. To musiało odbić się na postanowieniach areopagu. Pizystrat udzielał chłopom pożyczek, powołał tzw. sędziów objazdowych. Tradycja zachowała wspomnienie o czasach Pizystrata jako czasach dobrobytu. Jest to prawdopodobne. Pizystrat i jego synowie prowadzili rozległą politykę budowlaną. Na Akropolu zbudowano świątynię dla Ateny Parthenos /Akropol/ oraz dla Dionizosa. Za murami miasta rozpoczęto budowę Okręg Zeusa Olimpijskiego. Na agorze wzniesiono ołtarz dwunastu bogów. Ważne było doprowadzenie wody z zewnątrz. Wytyczono nową agorę. Ściągali poetów, rzeźbiarzy. Popierano kult Ateny i Dionizosa. Politykę zewnętrzną tyranów cechuje rozmach. Czasy tyranii osłabiły rolę arystokracji, uległy zacieśnieniu więzy wśród wspólnoty, o
kres wewnętrznej stabilizacji przyczynił się do wzrostu dobrobytu. Ateńską tyranię cechowało znaczne umiarkowanie, umiejętność godzenia silnej władzy z działaniem normalnych organów polis.
Kleistenes i reformy
Kleistenes nie pełnił żadnej funkcji w państwie. Nowy kształt państwa ateńskiego nie został nadany przez uznanego prawodawcę, lecz powstał w wyniku uchwał Zgromadzenia. Uchwały te zapadały szybko. Głębokie reformy wszystkich instytucji przeprowadzono niemal w ciągu jednego roku.
Stronnictwo Izograsa wywalczyło sobie władzę po odsunięciu tyranii. Izogras do pomocy wezwał Spartan i przy ich pomocy rozprawił się z przeciwnikami. Wygnano siedemset rodzin. Ustanowiono rządy wąskiej grupy arystokracji. Trwały one krótko, bowiem lud ateński wystąpił w obronie swych zdobyczy. Spartanie zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Powrócono do ustroju zaproponowanego przez Kleistenesa.
Znacznie rozszerzono grono obywatelskie. Kleistenes dał prawo obywatelskie wielu Metojkom i niewolnikom. Pojawiła się nowa grupa społeczna – teci. Najważniejsze reformy Kleistenesa dotyczyły tych instytucji, które zapewniały obywatelskiej masie artykulację: fratrii i fyl. Kleistenes nie likwidował starych fratrii i fyl, ograniczył natomiast ich działalność do sfery kultu. Dla pełnienia funkcji politycznych powołano nowe jednostki o charakterze terytorialnym: demy i 10 nowych fyl. Demy stały się podstawową komórką życia politycznego. Podstawą demów była wytworzona w toku historii sieć osadnicza. Mniejsze miejscowości zostały połączone po kilka razem. W Atenach demami stały się dzielnice z przylegającymi do nich obszarami. Nie wiadomo ile demów utworzono w czasie reformy, później było ich ponad 150. Gdy obywatel kończył 18 lat był zapisywano go na listę demów. Przynależność do nich była dziedziczna. Nie ulegała zmianie w wyniku zmiany miejsca zamieszkania. Dem miał swoje własne Zgromadzenie, swego urzędnika z tytułem demarchos, swoje kulty i dobra. Dem delegował też swoich przedstawicieli do Rady. Powoływano ich w szczególny sposób. W pierwszej fazie ustalano listę kandydatów, posiadających odpowiedni wiek i majątek, którzy dotychczas nie pełnili żadnych funkcji lub pełnili ja tylko raz. Wybierano kandydatów kilkakrotnie więcej niż było miejsc do obsadzenia. Potem przystępowano do losowania.
Nowych fyli było 10. Nowe fyle miały charakter terytorialny. Przy określaniu zasięgu terytorialnego fyli kierowano się dwoma względami. Starano się je tak uformować, by usunąć wpływy rodzin arystokratycznych, nie chciano ponadto dopuścić do tego by w nowych jednostkach jedna grupa obywateli dominowała nad innymi. Fyla miała zawierać w sobie wszystkie części składowe ateńskiego społeczeństwa. Attykę podzielono na trzy części: miasta, wybrzeże i wnętrze. Każdy z regionów został podzielony na dziesięć części zwanych trittyes. Nowe fyle powstały przez połączenie trzech trittyes wziętych z trzech różnych sfer. Starano się, by nie sąsiadowały one ze sobą. Uzyskano w ten sposób efekt zmieszania obywateli. Na szczeblu fyl dokonywano wyboru urzędników. Każda fyla delegowała co roku do Rady 500 obywateli, wybranych w demach. Rada Pięciuset stawała się dzięki temu reprezentantką całości wspólnoty obywatelskiej.
Rada Pięciuset była kluczową instytucją systemu politycznego stworzonego przez Kleistenesa. Do podstawowych zadań Rady należało przygotowanie obrad Zgromadzenia. Zgromadzenie nie mogło przystąpić do głosowania nad uchwałą, jeśli wcześniej sprawą tą nie zajmowała się Rada. Członkowie Rady przewodniczyli obradom Zgromadzenia. Członkowie Rady zajmowali się kontrolowaniem urzędników, pociąganiem ich do odpowiedzialności i określali kary dla winnych. Ważną czynnością było przeprowadzanie wstępnego badania kandydatów na urzędników i członków nowej Rady przed ich losowaniem. Z uwagi na to, że Rada składała się ze znacznej ilości członków, nie była w stanie działać w sposób ciągły. Tym trudnościom zaradzono przez system prytanii. Grupa pochodząca z jednej fyli pełniła stałą służbę przez okres jednej dziesiątej roku, przyjmując odpowiedzialność za to, co działo się i podejmując niezbędne inicjatywy. W życiu politycznym Aten obowiązuje odtąd nowy kalendarz. Rok zostaje podzielony na 10 prytanii.
Zgromadzenie Ludu zwoływano systematycznie. Stało się ono organem sprawującym najwyższą władzę. Począwszy od Kleistenesa najważniejsze decyzje należały do Zgromadzenia. Politycy musieli zabiegać o zdobycie w nim większości. Przyjęto zasadę dopuszczania wszystkich do przemawiania.
Liczba 10 określała skład ciał urzędniczych, do których wchodzili przedstawiciele z każdej z fyl. Dziewięciu archontom dodano sekretarza, z czasem powstało kolegium 10 strategów. Utrzymani zasadę korelacji między przynależnością do grup majątkowych a możliwością sprawowania urzędów.
Pozostał areopag, z tym, że część jego uprawnień przejęła Rada Pięciuset. Poza wyrokowaniem w niektórych sprawach, pełnił on rolę organu kontrolującego działalność innych ciał ustrojowych.
Tradycja przypisała Kleistenesowi zaprojektowanie procedury mającej na celu zabezpieczenie ustroju przed tyranią. Celem było usunięcie tych osobistości, które zdobyły tak silną pozycję, że mogły pokusić się o przejęcie władzy. Ten, kogo skazała większość głosujących obywateli musiał iść na dziesięcioletnie wygnanie. Dobra skazanego na banicję nie ulegały konfiskacie, rodziny jego nie prześladowano, a prawa polityczne skazanego po powrocie nie były uszczuplone. Kleistenes jest twórcą demokracji ateńskiej.
Ustrój społeczny Aten
Reformy Kleistenesa spowodowały, że znacznie wzrosłą liczba obywateli. Przed wybuchem wojny peloponeskiej w Attyce było ich 150 tysięcy, podczas gdy w tym samym czasie w Sparcie było ok. 20 – 25 tysięcy. Perykles mówił, że wszyscy Ateńczycy maja te same prawa, że żaden nikomu nic nie zazdrości. Demokracja ateńska miała jednak swe ograniczenia. Nie wszyscy mieszkańcy państwa ateńskiego byli obywatelami, nie wszyscy, choć byli obywatelami mieli prawa polityczne, Nie wszyscy także obywatele byli rdzennymi Ateńczykami. W VI. w. przybywali do Aten mieszkańcy innych miast zachęceni dobrymi warunkami gospodarczymi. Przyznano im wówczas obywatelstwo, lecz często próbowano je kwestionować. Nie posiadała prawa obywatelskiego grupa przybyszów z całego świata greckiego – Metojków. Poza marginesem życia politycznego byli niewolnicy.
Metojkowie, obok obywateli stanowili drugą wolnej ludności Attyki. Płacąc pewną daninę i zobowiązując się do służby wojskowej mogli Metojkowie zajmować się swobodnie handlem, bankierstwem, nie wolno im było natomiast posiadać ziemi. Metojkowie zamieszkiwali przeważnie Ateny i Pireus.
Niewolnicy stanowili trzecią grupę. Ich liczba rosła wraz z rozwojem rzemiosła. Niewolnicy byli zatrudnieni w różnych dziedzinach gospodarki. Jedynie na wsi nie odgrywali poważniejszej roli. Niewolnicy wykonywali najcięższe prace, wymagające wysiłku fizycznego, pracowali zwłaszcza w kamieniołomach, kopalniach ołowiu i srebra. Wysoka była cena niewolnika Za jednego niewolnika płacono 500 drachm /2 kg srebra/. W tym samym czasie za kobietę płacono 150 drachm. Niewolnicy znaleźli ponadto zatrudnienie w garbarniach, budownictwie, warsztatach metalurgicznych przy miechach, ceramicznych do wyrobu gliny. Niewolnicy byli traktowani surowiej niż wolny, w sądzie mogli być poddawani torturom. Strojem nie różnili się od ludzi wolnych. Osobną grupę niewolników stanowili niewolnicy państwowi zatrudnieni jako policja i strażnicy więzienni. Byli do pewnego stopnia funkcjonariuszami państwowymi.
GRECJA POD WŁADZĄ MACEDONII
Macedonia graniczyła z Grecją od północy, była większa zarówno obszarowo /40 tysięcy km2/ jak i pod względem ludności /600 do 800 tysięcy/ od każdego państewka greckiego czy też od związku miast. Z uwagi na stałe zagrożenie ze strony plemion trackich i iliryjskich miała charakter militarny. Górującą pozycję miała arystokracja – posiadacze wielkich majątków ziemskich. Była państwem rolniczym, dużą rolę ogrywały lasy wykorzystane na budowę okrętów.
Początki państwa macedońskiego nie są znane. Wiadomo, że pod koniec VI w. uznała ona zwierzchnictwo perskie. Zwycięstwo Greków nad Persami dało wyzwolenie Macedonii spod tej zależności. Za pierwszego wybitnego władcę Macedonii uznać trzeba króla Archelaosa. Celem wzmocnienia władzy królewskiej i stworzenia przeciwwagi dla arystokracji przeprowadził reformy polegające na uwłaszczeniu chłopów i reorganizacji armii – wprowadzono jazdę arystokratyczną i piechotę chłopską.
Potem nastąpiło wewnętrzne osłabienie Macedonii – nastało zwierzchnictwo Grecji. Teby zażądały królewicza Filipa- brata panującego króla Perdikasa – jako zakładnika. Po śmierci Perdikasa Filip uciekł z Teb i objął tron w Macedonii. Początkowo występował jako opiekun małoletniego bratanka. Kiedy jednak umocnił swą pozycję i gdy urodził mu się syn Aleksander, został ogłoszony przez Macedończyków królem.
Zabezpieczył granice państwa przed niebezpieczeństwem ze strony Traków i Ilirów, zlikwidował dzielnicowe księstwa plemienne i stworzył po raz pierwszy zjednoczone państwo macedońskie. Korzystając z osłabienia Aten przystąpił do systematycznego podboju kolonii greckich położonych na wybrzeżu macedońskim. Następnie w Tracji zajął kopalnie złota, co dało możliwość bicia złotej monety. Dzięki zreorganizowanej armii wywierał coraz większy wpływ na sprawy greckie. Podporządkował sobie Tesalię zdobył Olint /główna kolonia grecka na płw. Chalkidydzkim/. Doprowadził do zawarcia pokoju na mocy którego uznany został za Greka. Teraz mógł oficjalnie działać na rzecz Macedonii. Pokój ten od imienia posła ateńskiego nazwano pokojem Filokratesowym.
Działania przeciwko Macedonii podjął Demostenes, próbował on pokrzyżować plany Filipa II. Demostenes doprowadził do założenia w 340 r. Związku Helleńskiego. Występował przeciwko Filipowi, który atakował Bizancjum. Dzięki sojuszowi floty ateńskiej i perskiej udało się Filipa II odrzucić od Bizancjum. Filip wykorzystując walki wewnętrzne w samej Grecji, uderzył na Teby i Ateny. Za sprawą Demostenesa Teby i Ateny zawarły sojusz, ale w 338 r. w bitwie pod Cheroneją poniosły klęskę. Filip potraktował łagodnie Ateny, natomia
st surowo obszedł się z Tebami, jak i ze Spartą, pozbawiając ją terytoriów granicznych. W 337 r. utworzył Związek Macedoński, którego przywódcą miał być król Macedończyków.
Po uporządkowaniu spraw greckich, Filip doprowadził do wypowiedzenia wojny Persji. W 336 r. podczas prowadzonych walk padł ofiarą zamachu.
Władzę przejął Aleksander. Podejrzewano go o udział w planowaniu zamachu na Filipa. Początkowo Aleksander nie miał silnej pozycji. Żyło bowiem potomstwo prawowitego króla usunięte przez Filipa. Aleksandra jednak poparło wojsko. Inni pretendenci do tronu zostali odsunięci. Wojska macedońskie zostały jednak wyparte z Persji. Aleksander nie mógł prowadzić dalej wojny z Persami, ponieważ zbuntowały się przeciw niemu ludy bałkańskie podbite przez Filipa. Aleksander podjął zatem decyzję o wyprawie w głąb Półwyspu Bałkańskiego. Na wieść o oblężeniu załogi macedońskiej w Kadmei pilnującej Teban, Aleksander ruszył na Teby, zniszczył je, ludność sprzedał w niewolę. Powstanie Grecji została złamane, a Aleksander zaczął przygotowania do wojny z Persami. Wiosną 334 r. ze znacznymi siłami ruszył ku Hellespontowi. Nad rzeką Granikiem rozbił oddziały satrapów małoazjatyckich, opanował Sardes i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej. Po przejściu gór Taurus wraz z armia dotarł do Syrii. Aby pozbawić flotę perską bazy operacyjnej postanowił opanować nadmorskie prowincje państwa perskiego: Cypr, Egipt, Fenicję, Syrię. Zaskoczony przez króla perskiego Dariusza III odniósł zwycięstwo w bitwie pod Issos w 333 r. Zdobył skarbiec wojenny Dariusza i cały obóz. Zdobył Fenicję i Tyr. Dariusz poprosił o pokój, ale Aleksander to odrzucił. Aleksander opanował Egipt i w delcie Nilu założył Aleksandrię. Do ostatecznej bitwy z Aleksandrem doszło pod Gaugamelą, gdzie Dariusz został pokonany. Wojsko ogłosiło Aleksandra królem całej Azji i zaczął uważać się za następców królów perskich. Następnie zajął zachodni Iran ze stolicami Suzą i Persepolis. Z opanowaniem północno-wschodniego Iranu poszło mu trudniej, opanował go po kilku latach walk /329-327/. Opanował także Pendżab, ale trudne warunki klimatyczne zmusiły go do odwrotu.
Zamierzał podbić Arabię, aby było dogodne połączenie między Macedonią i Egiptem. Zamierzał też opanować Kartaginę i Italię, by stworzyć państwo ze stolicą w Aleksandrii. W czasie przygotowań w 323 r. zmarł na zapalenie płuc w Babilonie.
Aleksander Wielki nie pozostawił męskiego potomka. Brak następcy wywołał walki, trwające ponad 40 lat. Początkowo sprawę następstwa rozwiązano kompromisowo: podzielono monarchię Aleksandra na dwie części: pierwszy otrzymał syn – pogrobowiec Aleksander, drugą zaś przyrodni brat Aleksandra Wielkiego – Arridaios , który przyjął imię Filipa III. Nie było to jednak dobre rozwiązanie – jeden z władców był niemowlęciem, drugi zaś był nie w pełni poczytalny. Wówczas na pierwszy plan wysunęli się dwaj wodzowie armii macedońskiej:
Perdikkas – pełniący obowiązki zwierzchnika sił zbrojnych,
Antypater – naczelny wódz w Europie
Oraz satrapowie: Egiptu – Ptolemeusz, Babilonii – Seleukos, Antygonos Jednooki we Frygii i Lizymach w Tracji. Po śmierci Aleksandra rodzina królewska została wymordowana. Ci, którzy doszli do władzy zawierali różne koalicje, pogrążyły one Macedonię w wojnie domowej.
Na wieść o śmierci Aleksandra Ateny powstały przeciwko Macedonii za sprawą Demostenesa. Zorganizował on Związek państw greckich, początkowo pokonał Antypatra, /zamknął go w twierdzy Lamia w Tesalii/. Później flota grecka poniosła klęskę opodal wyspy Amorgos na Morzu Egejskim. Klęska ta oznaczała wymazanie Aten z szeregu potęg morskich. Jednocześnie pod Krannon w Tesalii siły greckie zostały pokonane przez wojska macedońskie. W takiej sytuacji Ateny kapitulowały przed Antypatrem. W Atenach zlikwidowano demokrację, ograniczono liczbę obywateli do 9 tysięcy najzamożniejszych. Demostenes popełnił samobójstwo /zażył truciznę/. Po klęsce Aten bez problemu przywrócono hegemonię Macedonii na terenie Grecji.
Satrapowie i wodzowie dążyli do opanowania całej schedy po Aleksandrze, chcąc zachować jedność państwa. Walki trwające od 322 do 311 roku zakończyły się pokojem, który potwierdzając jedność państwa w zasadzie oznaczał powstanie pięciu odrębnych państw:
Kassander syn Antyparta otrzymał Grecję i Macedonię,
Lizymach otrzymał Trację,
Antygonos Jednooki otrzymał zachodnią Azję pod Eufrat,
Seleukos otrzymał Babilonię I Iran
Ptolemeusz otrzymał Egipt.
W 306 r. doszło do kolejnej wojny, której skutkiem było powstanie 4 niezależnych już monarchii:
– Ptolemeusza – od imienia jego ojca Lagosa nazywana monarchią Lagidów, która objęła: Egipt, Palestynę, Fenicję i Cypr,
– Seleukosa – w Syrii, części Azji Mniejszej, Mezopotamii i Iranie – monarchia Seleucydów,
– Lizymacha – w Tracji i w zachodniej części Azji Mniejszej,
– Kasandra – w Grecji i Macedonii
Taki układ przetrwał 20 lat. Po śmierci Kasandra doszło znów do walk. Seleukos i Ptolemeusz walczyli o Syrię i Palestynę. Między Lizymachem a Seleukosem doszło do konfliktu, zakończonego ostatecznie śmiercią Lizymacha w 281 r. Seleukos stał się najpotężniejszym władcą. Zamierzał objąć Macedonię, lecz został zamordowany. Nieco wcześniej zmarł Ptolemeusz. Nie było już zatem tych, którzy pamiętali potęgę państwa za czasów Aleksandra Wielkiego. Wówczas stworzono trzy potęgi:
państwo Antygonidów, tworzyli ją potomkowie Antygonosa Jednookiego, objmowało Macedonię i Grecję,
państwo Lagidów – obejmujące Egipt,
państwo Seleucydów obejmujące Syrię, znaczne tereny Azji Mniejszej, Mezopotamię i Iran.
