Pierwsze Igrzyska Olimpijskie odbyły się w 776 roku p.n.e. w greckiej Olimpii. Przez ponad 1000 lat odbywały się regularnie co cztery lata. Organizowano je w czerwcu lub lipcu i trwały pięć dni. Upadek Olimpii rozpoczął się w 395 roku n.e., gdy rzymianie nakazali zaprzestać igrzysk. Między V a VIII wiekiem najeźdźcy splądrowali wiele budynków i świątyń. Trzęsienia ziemi, powodzie i obsunięcia gruntu pokryły stanowisko ponad 4m warstwą ziemi. Przez stulecia Olimpia leżała ukryta i zapomniana. Dopiero w 1766 roku odkrył ją Richard Chandler – angielski antykwariusz.
Starożytni grecy przywiązywali dużą wagę do sprawności fizycznej. Uważali, że ćwiczenia gimnastyczne zapewniają zdrowie. Szczególne znaczenie nabierało to w czasie wojny, kiedy żołnierze musieli być sprawni, aby walczyć. Młodzi mężczyźni we wszystkich miastach – państwach stawali do współzawodnictwa w zawodach lekkoatletycznych. Igrzyska olimpijskie były tak wielkim wydarzeniem, że na czas ich trwania przerywano wojny, aby żołnierze mogli wziąć udział w zawodach, a widzowie bezpiecznie dotrzeć na miejsce. Igrzyska urządzano ku czci Zeusa i ku jego czci zapalano specjalny znicz w świętym gaju oliwnym w Olmpii.
Najbardziej czczonym w starożytnej Grecji sanktuarium Zeusa, a zarazem centralnym punktem olimpijskiego kompleksu było Altis. Choć przez pierwsze lata olimpiad był to tylko gaj, stopniowo wypełniały go świątynie, miejsca kultu i posagi wzniesione ku czci Zeusa. Wielki ołtarz Zeusa, który znajdował się w Altis nie przetrwał do naszych czasów. Świątynia z badań archeologów wynika, że została zbudowana w latach 446 – 456r. p.n.e. co znaczy, że trwała 10 lat. Była ona wielkim budynkiem o marmurowym dach, podpartym wieloma kolumnami. Ozdabiały Ją liczne rzeźby, wśród których największe wrażenie robił olbrzymi, bogato zdobiony posąg Zeusa dłuta Fidiasza. Posag nie przetrwał do naszych czasów, znamy go tylko z opisu Pauzaniasza – ówczesnego kronikarza.
Igrzyska były to bardziej święta religijne niż impreza sportowa. Tłumy ludzi ciągnące do Olimpii można było nazwać raczej pielgrzymami aniżeli kibicami. Każdy niósł dar dla Zeusa lub dla jednego z pozostałych bogów. Na polach wokół Olimpii rozstawiano namioty. Ludzie spali też pod gołym niebem, ponieważ nie istniały hotele i inne kwatery dla gości. Kupcy sprzedawali na straganach żywność i inne towary. Dla nich igrzyska były bardziej wiejskim jarmarkiem niż wydarzeniem religijnym czy sportowym. Niewolnicy nie mogli brać udziału w igrzyskach, a kobietom nie wolno było nawet patrzeć na przebieg zawodów. Kobiety miały własne igrzyska, również odbywające się co cztery lata. Nazywały się one Hereia na cześć bogini Hery.
W niektórych krajach bito monety upamiętniające olimpijskie sukcesy ich mieszkańców. Wśród najbardziej znanych można wymienić Filipa II z Macedonii, który także na pamiątkę swoich zwycięstw wzniósł okrągły budynek zwany Philippeion.
Wiele szczegółowych informacji można zdobyć, oglądając malowidła na wazach. Przedstawiają one przygotowania, zawody, sędziowanie, rozdawanie nagród, celebracje i rytuały religijne. Czasami bogatsi zwycięzcy zamawiali wiersze lub pieśni upamiętniające ich sukces. Grecki poeta Pindar był szczególnie ceniony i napisał wiele takich utworów.
Większość zawodów, z wyjątkiem wyścigów konnych i wyścigów rydwanów odbywała się na stadionie. Podczas wykopalisk znaleziono pozostałości pięciu stadionów. Zrekonstruowano jeden z nich, pochodzący z IV wieku p.n.e. Był to prostokąt, otoczony ze wszystkich stron skarpami, na których gromadzili się widzowie. Długość bieżni wynosiła 600 stóp (192,8m). Na obu krańcach bieżni znajdował się rząd bloków startowych z miejscami na oparcie stóp. W pierwszych olimpiadach linię startu rysowano na piasku. Bieżnia była odgrodzona od widowni małymi kamieniami. Za nimi biegł kanał, który dostarczał zimnej wody do picia dla widzów. Po jednej stronie bieżni odkryto podwyższenie, na którym stali sędziowie. Nie znaleziono śladów siedzeń dla sędziów. Publiczność obserwowała zawody na stojąco. Zarówno zawodnicy jak i sędziowie przechodzili z Altis na stadion specjalnym krytym tunelem. Jego kamienne ściany i pozostałości łukowego przykrycia zachowały się do dziś. Pauzaniasz opisuje hipodrom wraz z kompleksem bramek startowych, jednak nie znaleziono żadnych pozostałości tego obiektu, który był tylko wydzielonym, ogrodzonym polem, porośniętym trawą. W zachodniej części Olimpii dominowały dwa budynki : gimnazjonum i palestry. Były to miejsca ćwiczeń. W ruinach gimnazjonu odkryto tor wyścigowy, tej samej długości co tor na stadionie, z blokami startowymi na obu końcach. Mogło tam równocześnie trenować wielu sportowców. Palestra była mniejsza – tworzyła ja kwadratowa kolumna, otaczająca dziedziniec. Tutaj trenowali bokserzy, zapaśnicy i skoczkowie w dal. W palestrze znajdowały się pokoje, gdzie zawodnicy namaszczali ciała, posypywali się pyłem i odpoczywali oraz łaźnia. Podczas wykopalisk odkryto także wiele rodzajów urządzeń kąpielowych, wybudowanych w różnych okresach: zimne i gorące łaźnie, łaźnie parowe i basen kąpielowy. Ich obecność wskazuje na duże znaczenie, jakie sportowcy przywiązywali do kąpieli. W Olimpii znajdowało się wiele innych budynków. Niektóre miały związek z obrzędem religijnym, inne były budynkami administracji, a jeszcze inne służyły sportowcom.
ZAWODY
W starożytnych igrzyskach – w porównaniu z nowożytnymi – było wiele mniej dyscyplin. Konkurowano w biegach, zapasach, boksie, pankrationie (kombinacja boksu i zapasów), pantathlonie (rzut dyskiem, skok w dal, rzut oszczepem, biegi i zapasy – wszystko w czasie jednego popołudnia), wyścigach konnych i wyścigach zaprzęgów. Pauzaniasz pisze, że igrzyska trwały pięć dni, ale przygotowania do nich rozpoczynały się rok wcześniej. Początkowa w olimpiadach uczestniczyli tylko mężczyźni z Grecji, ale wraz ze wzrostem znaczenia Rzymu atleci rzymscy zaczęli brać w nich udział. Miesiąc przed olimpiadą wszyscy zawodnicy zbierali się w mieście Elis, oddalonym o 58 km od Olimpii. Tutaj przygotowywali się do występów, poddając się reżimowi treningów i ścisłej diecie. Dwa dni przed igrzyskami wyruszali w procesji do Olimpii, pełnej gości z całego greckiego świata.
Biegi – krótkodystansowe były najważniejszą dyscyplina Igrzysk – każdą olimpiadę nazywano później imieniem zawodnika, który w nich zwyciężył. Rozgrywano je na dystansie jednej stadii – czyli jednego stadionu (192,8m). Poza tym ścigano się na diaulos (dystans 2 stadii) i dolichos (dystans 20-24 stadii). Prawdopodobnie najsłynniejszym zawodnikiem był Leonidas z Rodos, który wygrał bieg na trzech dystansach w czterech kolejnych olimpiadach. Ze źródeł pisanych dowiadujemy się, że zawodnicy przed każdym biegiem wykonywali ćwiczenia rozgrzewające, a ten kto popełnił falstart był karany chłostą. Tak zwany hoplitodromus, to dyscyplina nieznana w nowożytnych olimpiadach. Zawodnicy biegali w hełmach, nagolennikach i nieśli okrągłe tarcze.
Rzut dyskiem i oszczepem – dyski wykonane były z brązu, marmuru i ołowiu. Ważyły od 6 do 7 kg. Rekord rzutu wynosił 30 metrów. Starożytne oszczepy były wykonane z lekkiego drewna i w połowie miały przywiązana pętlę. Rekordowa odległość rzutu to 91 metrów. Malowidła na wazach często przedstawiają zawodników z trzema oszczepami, co sugeruje, że dozwolone były trzy rzuty.
Skok w dal – ówczesny skok w dal znacznie różnił się od tego, który znamy współcześnie. Skoczek trzymał w rękach tak zwane ciężarki zamachowe. Badacze odtworzyli ich użycie na podstawie analizy malowideł na wazach. Skaczący, odbijając się wyrzucał je do przodu a następnie tuż przed lądowaniem szybko cofał za siebie. Grecy uważali te dyscyplinę za najtrudniejszą.
Zapasy i pankration – walczono w dwóch kategoriach zapasów: stojących i naziemnych. W stojących należało trzy razy przewrócić przeciwnika na ziemię. Zapasy naziemne trwały dopóty, dopóki jeden z walczących nie poddał się, unosząc prawą rękę z wyciągniętym kciukiem. Gryzienie i drapanie było zabronione. Naoliwione ciało zapaśnicy posypywali pyłem, by przeciwnik mógł zastosować pewny chwyt. Po walce zeskrobywali ze skóry oliwę, pył i piasek za pomocą specjalnej skrobaczki zwanej stringilem. Pankration – był uwielbianą przez widzów brutalną dyscypliną, zawierająca elementy boksu i zapasów (wszystkie chwyty dozwolone).
Boks – był bardzo brutalnym, lecz popularnym sportem. Od początku stosowano rodzaj „rękawic bokserskich”. Na początku owijano nadgarstki długimi pasami z miękkiej skóry, pozostawiając wolne palce. Później zaczęto używać pasów z twardszej skóry. Najokropniejsze były jednak rękawice wzmocnione żelazem i kawałkami ołowiu, wprowadzone w czasach rzymskich. Zmagania odbywały się na powietrzu, nie wiemy czy istniało coś w rodzaju ringu.
Wyścigi konne i wyścigi zaprzęgów – zaprzęgi ścigały się w dwóch kategoriach: dwukonnych i czterokonnych. Właściciele koni i zaprzęgów sami zazwyczaj nie brali udziału w wyścigach, tylko wynajmowali jeźdźców i woźniców. Wieniec zwycięzcy otrzymywał jednak właściciel, a jeździec dostawał szarfę. Właściciele szczególnie ubiegali się o zwycięstwo w zawodach czterokonnych zaprzęgów, czyli kwadrygach.
Rydwany były zbudowane z drewna, wiklinowej plecionki i nie były resorowane. Długość trasy wynosiła 1,6 – 13 km. Po wyścigach zaprzęgów na tym samym torze odbywały się wyścigi konne. Jeźdźcy jeździli na oklep i bez strzemion (siodło i strzemiona nie były jeszcze znane).
Rozdawanie nagród
Zwycięzcy byli dekorowani wieńcami ze świętego drzewa oliwnego, które rosło opodal świątyni Zeusa. Zwycięzcy nosili także szarfy okręcone wokół głów, ramion i nóg. W późniejszym okresie nosili gałązki palmowe. Poza głównym przyjęciem dla zwycięzców odbywały się prywatne uroczystości, podczas których hucznie bawiono się przy dźwiękach muzyki. Często specjalnie na tę okazję pisano ody.
Poza lekką atletyką w starożytnej Grecji wielką popularnością cieszyły się też inne sporty, na przykład gra w piłkę. Przypominał ona bardzo dzisiejszy hokej lub futbol. Podczas igrzysk olimpijskich współzawodniczyli również poeci, tancerze i muzycy. Igrzyska były czymś więcej niż imprezą sportową.
Olimpijskie rewelacje
1. Podczas zawodów sportowcy występowali na golasa.
2. Pierwszym znanym zwycięzcą olimpiady był kucharz Koroibus z Elis.
3. W Grecji biegacze ścigali się na prostej, a nie dookoła stadionu.
4. Za oszukiwanie trzeba było płacić karę (np. ufundować kosztowny posag Zeusa)
5. Młody lekkoatleta Pizydorus chciał zabrać swoją mamę na olimpiadę. Kobietom jednak nie wolno było uczestniczyć w igrzyskach, więc mama musiał przebrać się za trenera.
Pierwotnie w skład każdych igrzysk wchodziły także konkurencje muzyczne i teatralne oraz konkurs krasomówstwa.
