Siły zbrojne Rzymu okresu republiki.
Istotnym elementem armii rzymskiej był powszechny obowiązek służby wojskowej spoczywający na każdym obywatelu zdolnym do noszenia broni , dysponującym majątkiem ziemskim.
Pod koniec III w. p.n.e armia rzymska (armia obywatelska , kontyngenty Latynów i sprzymierzeńców) liczyła ok. 650 tys. ludzi. Oczywiście nie całą tę armię powoływano naraz pod broń , zwykle dwie armie konsularne ( łącznie 40 tys.) , ale istniejące rezerwy pozwalały w chwilach krytycznych , nawet po stracie jednej armii wystawić nową. Kierując się zasadą licet et ab hoste doceri – należy uczyć się od wroga , porzucił Rzym w III w. p.n.e sztywną taktykę walki zwartym frontem tzw. falangą , niedogodną w nierównym terenie i wprowadził bardziej elastyczną , tzw. taktykę manipularną przejętą prawdopodobnie od Samnitów. Cały legion (4500 żołnierzy) podzielony został na 30 jednostek – manipułów ; z nich tworzono linię bojową złożoną z trzech szyków. Ten tzw. szyk potrójny , w którym obok ciężkozbrojnych walczyli lekkozbrojni , uszykowani przed każdym szykiem oraz jazda broniąca skrzydeł był bardzo groźny. Dwa bowiem pierwsze szeregi wyposażone były
w oszczepy – pilium (w połowie żelazo , w połowie drzewce) , którymi miotano na nieprzyjaciela ,
w starciu wręcz walcząc mieczami , a chroniąc ciało prostokątnymi tarczami. Kiedy dwa pierwsze szeregi nie zdołały pokonać wroga , ruszał do ataku szyk trzeci (rezerwowy) , złożony z najbardziej doświadczonych żołnierzy. Mówiono wtedy res ad triarios redit – doszło do użycia triariów , co świadczyło o powadze sytuacji. By zapobiec zaskoczeniu przez nagły atak wroga , budowali Rzymianie w kraju nieprzyjaciela warowny obóz – castra. Żelazna dyscyplina jaką narzucano wojsku była ważnym elementem sukcesu (np. decymacja). Jedyną zaś słabą stroną rzymskiej sztuki wojennej była coroczna zmiana dowódców – konsulów.
Podbój Italii.
Po likwidacji królestwa i panowania etruskiego sytuacja Rzymu nie była łatwa. Jego pozycja
w Lacjum nie była już tak silna jak w okresie królów etruskich. Narażonu był on na napór silnych jeszcze ciągle Etrusków , którzy nawet ok. 500 r. p.n.e mieli prawdopodobnie na krótko opanować Rzym. O klęskach ponoszonych przez Rzymian z etruskim miastem Weje mówi wyraźnie tradycja. Pomyślny wynik walk z Etruskami , zażegnanie niebezpieczeństwa zagrażającego z tej strony Rzymowi zawdzięczal on sojuszowi z Latynami. Wprawdzie początkowo Latynowie nie chcieli uznać przewodnictwa Rzymu w Związku Latyńskim , ale zagrożeni przez Wolsków zawarli z Rzymem układ (493 r.) oparty na zasadach równości. Komenda nad wojskiem miała prawdopodobnie raz znajdować się w rękach Rzymianina , a raz w rękach Latyna. Jednak Rzym wkrótce uzyskał taką przewagę , że zapewnił sobie wyłączność komendy. Rzym zapezpieczony dzięki temu sojuszowi od południa , mógł poświęcić się obronie swojej północnej granicy. Jednak walka z Etruskami , zwłaszcza z potężnym ciągle miastem Weje ciągnęła się przez cały V wiek.
Zdobycie miasta Weje.
Po dziesięcioletnim oblężeniu (406 – 396 p.n.e) Rzymianie pod wodzą konsula Marka Furiusza Kamiliusa zdobyli etruskie miasto Weje. Rzymianie osiedlili się na prawym brzegu Tybru i kosztem Etrusków rozszerzyli swoje terytorium.
Najazd Galów (plemion celtyckich) na Italię.
Celtowie przekrocyli Alpy i wtargnęli na Nizinę Padańską atakując tamtejsze miasta etruskie. Po pokonaniu Etrusków pojawili się Celtowie w 386 r. p.n.e pod Rzymem. Rozgromiwszy Rzymian nad rzeczką Alią zajęli bez walki opuszczone przez mieszkańców miasto i częściowo je spalili. Bronił się jedynie zamek na Kapitolu ale głód zmusił Rzymian do rokowań. Uzyskawszy znaczny okup
w złocie wycofali się Celtowie spod Rzymu. Bezpośrednim skutkiem najazdu Celtów było znaczne osłabienie Rzymu . Następstwem tej klęski było wznowienie ataków Etrusków , Wolsków i Ekwów na terytorium rzymskie. Jeszcze gorszym zjawiskiem było zachwianie się Związku Latyńskiego i rozluźnienie więzów łączcych Rzym z Latynami , którzy niechętnie znosili zależność od Rzymu nie widząc dla siebie korzyści. Rzym tymczasem zabezpieczył się przed powtórzeniem klęski z 386 r. i wzniósł potężne mury miejskie (mur serwiański).
Wojna latyńska ( 340 – 338 p.n.e).
Latynowie niezadowoleni z przewagi Rzymu w Związku Latyńskim rozpoczęli wojnę z Rzymem. Wojna skończyła się zwycięstwem Rzymu i zlikwidowaniem Związku Latyńskiego , który stał się częścią składową państwa rzymskiego. Latynowie otrzymali ograniczone prawa obywatelskie , bez prawa sprawowania urzędów. Pokonane miasta latyńskie nie mogły odtąd zawierać ze sobą żadnych sojuszów.
Wojny samnickie.
Prawdopodobnie I wojna samnicka (343 – 341 p.n.e) w rzeczywistości nie miała miejsca i jest wymysłem rzymskich annalistów. Źródła rzymskie podają , że w związku z przyłączeniem się ważnego miasta kampańskiego , Kapui do Rzymu , Samnici widząc w tym fakcie zagrożenie ich strefy wpływów , rozpoczęli z Rzymem wojnę zwycięską dla tego ostatniego.
Bezpośrednią przyczyną II wojny samnickiej (326 – 304 p.n.e) było oblężenie i zajęcie przez Rzymian Neapolu , który wezwał na pomoc Samnitów a następnie sprzymierzył się z Rzymem. Wojna ta wykazała słabość organizacyjną armii rzymskiej (coroczna zmiana konsulów , Rzymianie walczyli w zwartych szykach – falandze nie przystosowanej do walki w terenie górzystym). W 321 r. p.n.e ponieśli Rzymianie klęskę w Wąwozie Kaudyńskim. Pod wrażeniem dalszych sukcesów Samnitów , którzy wtargnęli do Lacjum wierne dotychczas Rzymowi miasta kampańskie z Kapuą na czele przeszły na stronę Samnitów. Rzym zostal zmusony do zawarcia niekorzystnego pokoju. W 315 r. p.n.e Samnici ponownie zaatakowali Rzym , ale po początkowych sukcesach zostali pokonani (Rzymianom udało się pozyskać plemię Apulów) , powoli szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na korzyść Rzymu (odzyskano Kapuę , zwiększono liczbę leginów z dwóch do czterech , wystawiono po raz pierwszy flotę). Zdobycie przez Rzymian ważnego ośrodka samnickiego , miasta Bowianum przesądziło o klęsce Samnitów. W 304 r. p.n.e doszło do zawarcia pokoju. Rzym uzyskał nowe tereny – Kampanię i Apulię.
III wojna samnicka (298 – 290 p.n.e) spowodowana była wspołzawodnictwem Samnitów
z Rzymianami o wpływy w Lukanii. Samnici mimo zbrojnego poparcia ze strony Lukanów , Etrusków, Umbrów i Celtów zostali pokonani przez Rzymian w niezwykle krwawej bitwie pod Sentinum w Umbrii (295 r. p.n.e).
Wojna z Tarentem (282 – 272 p.n.e) i podbój południowej Italii.
Usadowieniem się Rzymian w koloniach greckich w południowej Italii poczuł się zagrożony Tarent (przodująca kolonia grecka na tym terenie). Kiedy wybuchł konflikt rzymsko – tarencki , Tarent czując swą słabość zwrócił się o pomoc do króla Epiru Pyrrusa uchodzącego za wybitnego wodza.
Początkowo Pyrrus odnosił zwycięstwa nad Rzymianami pod Herakleją (280) , Ausculum (279) górując nad nimi wyszkoleniem swych żołnierzy , umiejętnościami użycia różnych rodzajów wojsk : piechoty , jazdy , słoni bojowych. Rzym w międzyczasie zawarł sojusz z Kartaginą co wzmocniło jego pozycję. W stoczonej z Rzymianami w 275 r. p.n.e bitwie pod Maleventum Pyrrus nie uzyskał decydującego sukcesu , choć walki tej wbrew rozpowszechnionej opinii nie przegrał. Następnie Pyrrus wrócił do Epiru. Tarent po śmierci Pyrrusa w 272 r. p.n.e. został wydany przez załogę epirocką Rzymowi. W ten sposób Rzym opanował południową Italię a jego supremacja nad całą Italią została ustalona.
Zasady organizacyjne rzymskiego podboju Italii.
Wzrastająca ekspansja Rzymu wywolana była nie tylko jego silną organizacją wewnętrzną i sojuszem z Latynami. Czynnikiem może najważniejszym było wzbudzenie zainteresowania mas plebejskich polityką ekspansji Rzymu. W miarę jak plebejusze zyskiwali prawne zrównanie z patrycjuszami , pociągani byli w coraz większym stopniu do służby wojskowej. Patrycjusze chcąc uniknąć walk wewnętrznych i rozładować głód ziemi wśród mas chłopskich , postanowili by sami plebejusze , własnymi rękami zdobywali ziemię , której potrzebowali. Pokonawszy mianowicie jakieś miasto czy plemię zabierali mu Rzymianie , na mocy układu zwykle trzecią część ziemi. Stawała się ona ziemią państwową – ager publicus. Na niej osadzano małorolnych i bezrolnych synów chłopskich tworząc kolonie. Ekspansja rzymska miała więc charakter rolniczy.
Podbijając obszary , których ludność mówiła dialektem pokrewnym rzymskiemu , tj. dialektem latyńskim , Rzym często wcielał je do swego państwa , a mieszkańcom narzucał niepełne obywatelstwo rzymskie. Tak powstawały municipia , osady rządzone przez prefektów , których mieszkańcy nie mieli ani czynnego ani biernego prawa wyborczego , a tylko prawa cywilne.
Inną politykę prowadził Rzym w stotunku do plemion samnickich , umbryjskich , Etrusków czy Greków. Zawierając z nimi układ normujący wzajemne stosunki tworzył z nich sprzymierzeńców – socii. Nie wymagal od nich świadczeń pieniężnych , a tylko nakładał na nich obowiązek dostarczania posiłków wojskowych. W ten sposób Rzym rękami wczorajszych wrogów budował podstawy swej przyzsłej potęgi. Prowadząc taką politykę nie tylko systematycznie powiększał swoje terytorium , ale nadto przygotowywał wchłonięcie i asymilację obcoplemiennej ludności italskiej , zmuszonej w wojsku do posługiwania się językiem Rzymian – łaciną.
Podbój świata śródziemnomorskiego przez Rzym.
Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą.
Rządzeni przez arystokrację kupiecką , spośród której wybierano dwóch najwyższych urzędników – sufetów starali się Kartagińczycy nie dopuścić do wytworzenia się w zachodniej części Morza Śródziemnego potęgi mogącej zagrozić ich potędze handlowej. Po opanowaniu przez Rzym Italii
z Tarentem włącznie (272) równowaga sił na Morzu Śródziemnym została naruszona i Kartagina usiłowała się przeciwstawić dalszemu umacnianiu pozycji Rzymu.
Pierwsza wojna punicka (264 – 241 p.n.e).
Pierwsza wojna toczyła się o Sycylię , a jej bezpośrednią przyczyną było zajęcie przez Rzymian Messany na Sycylii i odrzucenie przez Rzymian ultimatum Kartaginy domagającej się oddania tego miasta.
Siły przeciwników.
Niewolnictwo w Rzymie.
Równocześnie z rozwojem gospodarczym zwiększać się zaczęła liczba niewolników , dostarczanych przez ciągłe wojny. Wzrastać też zaczęła ich rola w życiu ekonomicznym Rzymu. Z zachowanych przekazów można wnioskować , że liczba niewolników w Rzymie była duża. Wskazywałyby na to zakaz wyłącznego zatrudniania niewolników w dużych gospodarstwach rolnych , a następnie wprowadzenie w 457 r. p.n.e 5% podatku od sumy uiszczanej przy wyzwoleniu niewolnika.
Powstania niewolników w Rzymie.
W latach 136 – 132 p.n.e doszło do wielkiego powstania niewolników na Sycylii , któremu przewodził Syryjczyk Eunus. Niewolnicy utworzyli państwo oparte na wzorach hellenistycznych a królem obrali samego Eunusa. Powstańcy do których dolączyła bedota wiejska opanowali dużą część wyspy i na swoją stolicę obrali gród Ennę położoną na niedostępnej górze zwanej orlim gniazdem Sycylii. Stworzywszy silną armię powstańcy odnieśli wiele zwycięstw nad Rzymianami. Pokonał ich i stłumił powstanie dopiero konsul Publiusz Rupiliusz w 132 r. p.n.e zdobywając Ennę. Dla odstraszającego przykładu 20 tys. niewolników przybito do krzyży.
W tym samym czasie trwały powstania w Azji Mniejszej. Kiedy mianowicie ostatni król Pergamonu
Attalos III zapisał swe państwo testamentem Rzymowi (133 r. p.n.e) ludność wiejska obawiająca się zdzierstwa rzymskiej administracji i eksploatacji przez poborców podatkowych zerwała się do walki
z Rzymianami pod wodzą Arystonikosa. Kiedy na apel Arystonikosa przyłączyli się do niego niewolnicy zachęceni obietnicą wolności , ruch ten przerodził się w ogólne powstanie przeciw panowaniu rzymskiemu na Wschodzie. Pociągnięci tym przykładem chwycili za broń również niewolnicy na wyspie Delos , osławionym targowisku niewolniczym. Aristonikos rozbił wojska rzymskie pod Leukai (130 r.) , powstańcy zostali rozbici dopiero w bitwie pod Stratonikeją (129 r. p.n.e) a Aristonikosa wzięto do niewoli i wysłano do Rzymu gdzie zmarł.
W latach 104 – 101 p.n.e na Sycyli doszło do drugiego powstania któremu przewodził Syryjczyk Salwiusz , który przybrał imię Tryfona. Jednak powstanie zostało krwawo stłumione.
W latach 74 – 71 p.n.e Italią wstrząsnęło wielkie powstanie Spartkusa ( Traka z pochodzenia , gladiatora w szkole w Kapui ). Spartakus nie dązył do utworzenia samodzielnego państwa , jego celem było przywrócenie wszystkim powstańcom wolności i możliwości powrotu do rodzinnego kraju. Gdy armia niewolników odniosła pierwsze zwycięstwa do powstańców na masową skalę zaczęli napływać niewolnicy i zubożali chłopi. Spartakus zorganizował silną armię i wyruszył do północnej Italii aby przez Alpy przedostać się do Galii. Pod Multiną w 72 r p.n.e odniósł zwycięstwo nad Rzymianami. Prawdopodobnie pod wpływem nalegań biedoty italskiej zdecydował się zawrócić
i dostać się do południowej części Italii. Po usadowieniu się w południowej Italii postanowił Spartakus przedostać się na Sycylię i połączyć się z tamtejszymi niewolnikami. Plan ten jednak nie doczekał się realizacji bowiem korsarze , z którymi Spartakus nawiązał porozumienie nie dostarczyli obiecanych okrętów do przeprawy. Tymczasem drogę na północ odciął powstańcom konsul Liciniusz Krassus , któremu senat nadał specjalne pełnomocnictwa. W tej sytuacji Spartakus zamierzał okrętami przeprawić się do Grecji , lecz decyzji tej sprzeciwili się dwaj dowódcy jego wojska. Po odłączeniu się od Spartakusa zostali oni rozbici przez Rzymian. Spartakus zaś przemaszerował z wojskiem do Apulii gdzie został rozgromiony przez Krassusa (71 r. p.n.e). Zwycięski Krassus kazał wznieść na drodze
z Kapui do Rzymu 6 tys. krzyży na których zawiśli wzięci do niewoli niewolnicy. Było to największe powstanie , które wstrząsnęło Italią. Armia powstańcza liczył ok. 60 tys. ludzi , jednak jej słabością była niezgoda dowódców. Odłączenie się od Spartakusa części niewolników pod wodzą Kriksosa
i Oinomaosa uszczupliły siły powstańców. W obawie przed nowym powstaniem zaczęto dzielić wielkie latyfundia i oddawać ziemię w dzierżawę tzw. kolonom.
Mennictwo rzymskie okresu republiki.
Jako pieniądz przedmonetarny służyło do V w. p.n.e bydło , po łac. pecus , stąd prawdopodobnie pecunia – pieniądz. Formą dalszą pieniądza były pojawiające się w tym czasie kawałki nieobrobionego brązu – aes rude , które występowały również w innych częściach Italii. Dalszym bardziej rozwiniętym rodzajem pieniądza były duże płytki z lanego brązu zaopatrzone po obu stronach jakimiś wyobrażeniami – aes signum. Z właściwą monetą mamy do czynienia dopiero z pojawieniem się na pocz. III w. p.n.e , brązowych monet – aes grave (371g) posiadających już cechy monety (podział na jednostki, napisy , znaki wartości). W końcu III w. p.n.e pojawiają się złote statery.
W dotychczasowym rozwoju monetarnym obserwowało się wpływy italskie i przede wszystkim greckie. Wraz z wybiciem denarów Rzym przestawił się na własny system monetarny. Te srebrne monety , które wybijane były w Rzymie w ciągu wieków wypuszczone zostały w obieg w dobie II wojny punickiej gdzieś w latach 215 – 211 p.n.e.
