Słowa ,,starożytna Italia” każdemu z nas kojarzą się przede wszystkim z obrazem Rzymu – miasta i państwa. Jest to usprawiedliwione jego rolą historyczną: z małego osiedla nad Tybrem wyrosło w ciągu kilku wieków olbrzymie imperium, ogarniające stopniowo wszystkie kraje nad Morzem Sródziemnym – po raz pierwszy i, jak dotąd, jedyny w dziejach. Tak więc patrząc na Italię antyczną widzimy głównie Rzym. Jednakże tkwi w takim spojrzeniu i w takiej ocenie pewien błąd perspektywy. Był przecież taki okres w historii Italii, kiedy Rzym jeszcze nie istniał lub zaledwie powstawał, a już żyły tam rozmaite ludy, rozkwitały państwa i miasta o rozbudowanej strukturze politycznej i o znacznych osiągnięciach kulturowych. Lecz także później Rzym stanowił przez kilka stuleci tylko jeden z elementów w mnogosci organizmów i cywilizacji Półwyspu, nie tak rycło zgłaszając pretensje do przywództwa nad całością.
Aby te uwagi skonkretyzować, najlepiej będzie wstawić się w położenie kogoś zwiedzającego Italię około roku 500 p.n.e.. Podróżnik ów musiałby stwierdzić, że pod względem etnicznym, politycznym i kulturowym kraina przypomina mozaikę złożoną z dziesiątków, a nawet setek barwnych kamyków. Rzym był już jednym z nich, ale wcale nie najokazalszym. My zaś, znając późniejszy bieg historii, możemy posłużyć się jeszcze innym porównaniem. Italia stanowiła niegdys gaj, w którym rosło obok siebie wiele drzew i krzewów różnych gatunków. Wszystkie walczyły o swe rniejsce i byt, lecz były niemal na równych prawach, póki jedna z drzewin nie okazała się mocnym dębem; ten rozrastając się, przesłonił i zacienił rośliny wokół, doprowadził. je do skarłowacenia, wchłonął ich szczątki i żywił się ich sokami.
Jednak na widownię historyczną półwysep Italii wyłania się stosunkowo późno. Władzę na nim zdobyły plemiona Latynów, które pod koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e zapanowały nad całym półwyspem, by z państw Rzymu utworzyć sławne imperium.
Lecz zanim to się stało, rozwinęła się we Włoszech kultura Etrusków, ludu zagadkowego, który mieszkałna terytorium środkowych Włoch. Kultura etruska jest wstępem do kultury rzymskiej. Jest starsza od niej i ma własne oblicze, lecz niestety legła pod naciskiem Rzymu i Etruskowie jako naród zniknęli z widowni historycznej. Wcześniej zetknęli się etruskowie z Grekami i od nich przejęli alfabet. Głęboko wierzyli w życie pozagrobowe, co było niewątpliwym wpływem egipcjan.
Nie rozumiemy napisów etruskich, nie wiemy skąd Etruskowie pochodzą. Nawet Rzymianie nie byli tego pewni. Herodot zanotował, że przybyli z Azj Mniejszej. Nauka nie rozwiązała dotąd zagadki ich pochodzenia.
______
Rzymska religia w rozwiniętej postaci miała wiele wspólnego z religią grecką, chociaż wchłonęła także elementy etruskie i różne wierzenia i praktyki kultowe innych ludów italskich. Bogowie rzymscy byli odbiciem bogów greckich: Jowisz – Zeusa, Junona – Hery, Neptun – Posejdona, Minerwa – Ateny, Diana – Artemidy, Mars – Aresa, Merkury – Hermesa itd. Lecz Rzymianie mieli także zastępy własnych, pomniejszych bóstw. W domowych kapliczkach modlili się i składali ofiary bóstwom opiekującym się domostwem i jego mieszkańcami (Larom i Penatom). Religijne obrzędy i rytuały były ściśle związane z życiem politycznym. Praktyka deifikowania zmarłych cesarzy, otaczania ich kultem, a nawet wznoszenia im świątyń, zaczęta od Juliusza Cezara, stała się powszechna (chociaż nie wszystkich cesarzy zaliczono w poczet bogów). Kult,,Romy i cesarza’ rozprzestrzenił się w Italii i w prowincjach stając się publicznym i widocznym wyrazem lojalności wobec władzy państwowej. Jakkolwiek chrześcijaństwo stało się w IV w. religią oficjalną, to jednak pogańskie wierzenia i praktyki były w owym czasie jeszcze mocno zakorzenione, zwłaszcza na obszarach oddalonych od miast. Kościół chrześcijański, nie będąc w stanie wyeliminować rzymskich świąt lub pozbawić rozgłosu pogańskich przybytków lub miejsc, nadawał im często chrześcijańskie oblicze.
Wpływ chrześcijaństwa na historię i kulturę był olbrzymi. W starożytności dokonano syntezy żydowskiego monoteizmu i surowej etyki z kulturą grecką (filozofia, nauka, literatura i sztuka) oraz organizacją rzymską. Przyczyniło się do przetrwania tego dorobku po upadku cesarstwa rzymskiego i do przekazania go innym ludom. Zasady etyczne chrześcijaństwa i wartość przypisywana przez nie osobie ludzkiej inspirowały wprost lub pośrednio ruchy broniące ludzkiego życia, godności, wolności i sprawiedliwości, a tym samym sprzyjały kształtowaniu się życia społecznego opartego na tych zasadach, m.in. na przekonaniu, że wiara musi nieść konsekwencje praktyczne, stąd często uważa się za skutek chrześcijaństwa np. działalność charytatywną, zniesienie niewolnictwa, uznanie godności kobiety, a nawet powstanie kapitalizmu w krajach protestanckich. Chrześcijaństwo było także bezpośrednią inspiracją dla powstawania wybitnych dzieł literatury, sztuk plastycznych i muzyki.
Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się tylko w Palestynie, ówczesnej prowincji rzymskiej, w której żył, nauczał i umarł Chrystus. Następnie rozpowszechniła się w całym cesarstwie rzymskim, stając się religią ponadnarodową, m.in. dzięki działalności Pawła z Tarsu. Na przełomie II i III w. powstał Kościół katolicki z siedzibą w Rzymie, który zjednoczył, luźne dotąd, gminy chrześcijańskie. W początkowym okresie wyznawcy religii chrześcijańskiej byli obiektem prześladowań. Dopiero edykt mediolański, wydany przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza w 313, wprowadził swobodę wierzeń religijnych i położył kres represjom chrześcijan. W 380 cesarz Teodozjusz uznał chrześcijaństwo za religię panującą w państwie rzymskim, co przyczyniło się do jej rozwoju i ekspansji na całe terytorium cesarstwa.
_____
Rzymską willą, początkowo był wiejski dom, z towarzyszącymi mu zabudowaniami gospodarczymi, stanowiący centrum posiadłości ziemskiej. Posiadłości te różniły się wielkością: od małych gospodarstw uprawianych głównie przez rodzinę, do wielkich majątków ziemskich, na których pracowali niewolnicy lub przypisani do ziemi kolonowie, będący rodzajem chłopów pańszczyźnianych. Od II w. p.n.e. zaczęto budować wille coraz bardziej wyszukane i eleganckie, zwykle wokół obszernego podwórza, usytuowane tak, aby komponowały się z krajobrazem; wznoszono je pod miastem, na wsi, nad brzegiem morza. Bogaci Rzymianie mieli ich wiele, w różnych regionach. Związany z willą majątek ziemski uprawiali wolni dzierżawcy albo niewolnicy pod nadzorem zarządcy (villicus). Dom typu willowego, z towarzyszącym mu majątkiem ziemskim, rozprzestrzenił się także w prowincjach rzymskich, np. na terenie Brytanii znamy ok. 60 willi. W czasach średniowiecznych willę z jej posiadłością zastąpił w Europie Zachodniej dwór i majątek dworski.
Rzymska willa, jak na przykład ta w Chedworth (Gloucestershire), była obszerną wiejską rezydencją, otoczoną dobudówkami i spichlerzami, położoną na terenie majątku ziemskiego. Willę w Chedworth zbudowano w pierwszej połowie II w. n.e., ale przebudowywano i powiększano do VI w. Posiadała system kanalizacyjny, ogrzewane podłogi, dwa ciągi łaźni, ale miała niewiele pokojów i sypialni. Niektóre pokoje były ozdobione mozaikami podłogowymi.
Skrzydło południowe
1. trzy pokoje – przeznaczenie nieznane
2. biuro majątku
3. kuchnia
4. latryna
Skrzydło zachodnie
5a. skład opału
5. jadalnia (triclinium)
6, 7, 8. – pokoje i sypialnie
9-16. – ciąg łaźni (typu tureckiego, w których temperatura wody wzrastała od letniej do gorącej)
17. nymphaeum (przybytek bóstw wodnych), zadaszone .źródło, dostarczające willi wodę
18. ośmiokątny centralny zbiornik wodny
Skrzydło północne
19-23. ciąg łaźni suchych (typu sauny)
20. kolumnada
24. ogrzewany salonik
25. ogrzewany pokój nie znanego przeznaczenia
26. pokój ogrzewany, prywatny
27. warsztat
28, 29. sypialnie
30. kuchnia
31. spiżarnia
32. ogrzewana jadalnia, największy pokój w willi
1-Frigidarium, sala z chłodnym basenem
2-Hypokaust, system rur, którymi płynęła woda ogrzewająca pomieszczenia
3-Tepiderium, ciepła sala z cepłym basenem
4-Caldarium, ciepła sala z chłodnym basenem
5-Laconicum, gorąca sala z wanną parową
W czasach Cesarstwa w większości dużych miast rzymskich wzniesiono łaźnie publiczne. Były to obszerne budowle, gdzie tysiące ludzi mogło spędzać długie godziny, mocząc się w ogrzewanych basenach, biorąc kąpiele parowew caldariach i plotkując ze znajomymi. Nie używano mydła, a brudu pozbywano się przez natarcie ciała oliwką i zdrapanie nieczystości wraz z nią za pomocą specjalnej skrobaczki- strygildy. Budynek ogrzewany był parą, która przepływała pod podłogą przewodami zwanymi hypokaustami.
Budowę sieci dróg komunikacyjnych Rzymianie zapoczątkowali na Półwyspie Apenińskim, żeby zapewnić sobie połączenie z uzależnionymi od siebie częściami Italii. Pierwszą wielką drogą była via Appia, prowadząca ku ziemiom Samnitów. Była to najstarsza rzymska droga wojskowa, która nazwę wzięła od Appiusza Klaudiusza Caecusa, który jako cenzor czuwał nad jej budową w 312 p.n.e. Stacjusz, poeta rzymski, nazwał ją Królową Dróg. Pierwszy jej etap, z Rzymu do Kapui, został zbudowany podczas wojen samnickich; później przedłużono ją do Tarentu i Brundisium. Była wybrukowana tzw. kocimi łbami i zaopatrzona w kamienie milowe. Trajan dobudował w 109 n.e. via Traiana, prowadzącą do Bari. Po obu stronach via Appia zachowały się, na przestrzeni kilku kilometrów poczynając od Rzymu, starożytne grobowce i odcinki oryginalnego bruku. Via Flaminia, zbudowana w 220 p.n.e., była wielkim szlakiem wiodącym z Rzymu ku północy, do Rimini. Dla tych podróżnych, którzy wypłynąwszy z Brundisium (ob. Brindisi) chcieli kontynuować podróż przez Grecję do Bizancjum, najwygodniejszą była via Egnatia. Przez Alpy prowadziły w I w. n.e. trzy drogi, natomiast od doliny Rodanu do Hiszpanii prowadziła via Domitia. Każda prowincja miała własne drogi, służące żołnierzom i kupcom. W Brytanii główne drogi rozchodziły się z Londinium (Londyn), niektóre z nich znane są pod nazwami anglosaskimi: Watling Street , rzymska droga w Brytanii, biegnąca od Dubris (Dover) przez Londinium (Londyn) i Verulamium (St Albans) do Deva (Chester). Większa jej część była zbudowana w latach 60-70 n.e.
Zapewniała dostęp w głąb kraju, na północ od Fosse Way. Nazwę swą wzięła od anglosaskiej nazwy Verulamium (Waeclingacaester) i brukowanej drogi (street). Ermine Street była drogą w Brytanii, biegnąca z Londinium (Londyn) przez Lindum Colonia (Lincoln) do Eboracum (York). Częściowo zbudowana ok. 60-70 n.e., by zapewnić połączenie z ziemiami leżącymi na północ od Fosse Way; jej linię w znacznej mierze wytyczał starszy szlak drogowy. Nazwę wzięła z języka anglosaskiego. „Street” oznaczało rzymską drogę brukowaną (jw.), ta zaś przechodziła przez terytorium „ludu Earna” (Earningas), wodza osadników germańskich. Drogi rzymskie były budowane z kilku grubych warstw i odwadniane przez biegnące po obu bokach rowy; nad ich budową i konserwacją czuwali inżynierowie.
Łuki i sklepienia występujące tak wyraźnie w sanktuarium w Palestrinie, stały się podstawowym elementem w rzymskiej architekturze monumentalnej. Zastosowano je przede wszystkim w akweduktach. Te same elementy spotyka się w Koloseum, które charakteryzuje prawdziwe mistrzostwo architektury. Zastosowano tu rodzaj zaprawy zwanej przez włoskich architektów „opus cementinum”. Spaja ono niczym nowożytny beton sklepienia i łuki. Pozwoliło to rzymskim architektom stworzyć obszerne przestrzenie nie znane Grekom. Wielkie publiczne łaźnie, nazwane termami, umieszczono pod obszernymi, wysokimi sklepieniami. Termy stały się ważnym miejcem spotkań. W latach 120-180 n.e. zbudowano za czasów Hadriana słynny Panteon, czyli świątynię poświęconą wszystkim bogom. Od dawna znano świątynie okrągłe, lecz nie tych rozmiarów i nie tak śmiało zaprojektowane. Na okrągłym Bębnie spoczywa kopuła w kształcie półkuli, podzielona kasetonami. Fasadę tworzy ośmiokolumnowy portyk. Kopuła panuje niepodzielnie nad całością, ale nie przytłacza widza. W jej wierzchołku wycięty jest otwór, przez który wpada światło. Jego rozprowadzenie, jasne i równe gubi wszelkie kontrasty.
Circus Maximus jest najstarszym i największym cyrkiem w starożytnym Rzymie. Igrzyska w okresie cesarstwa zaspokajały namiętności ludu, odwracając jego uwagę od spraw politycznych. Cyrk był wydłużoną budowlą, przedzieloną w środku murem. Zdobiły go posągi, ołtarze czy obeliski. Odbywały się w nim wyścigi wozów.. Usytuowany jest między Palatynem i Awentynem. Zbudowano go pomiędzy VI(?)-V w. p.n.e. Rozbudowany w ciągu wieków, stał się wzorem budowli cyrkowej, przeznaczonej głównie do wyścigów rydwanów konnych. Teraz z budowli pozostały nikłe ślady.
Łuki triumfalne to monumentalne budowle w kształcie wolno stojącej 1- lub 3-przelotowej bramy arkadowej. Stawiane były z okazji zwycięstwa wojsk, które później wchodziły przez nie do zdobytego miasta.
Amfiteatrem w starożytnej architekturze rzymskiej nazywano otwartą budowlę widowiskową na planie elipsy, z areną pośrodku i schodkową widownią. Współcześnie -widownia (lub jej część) wznosząca się koliście lub półkoliście ku górze, także nazwa budowli z taką widownią.
W czasach Cesarstwa w większości dużych miast rzymskich wzniesiono łaźnie publiczne. Były to obszerne budowle, gdzie tysiące ludzi mogło spędzać długie godziny, mocząc się w ogrzewanych basenach, biorąc kąpiele parowew caldariach i plotkując ze znajomymi. Nie używano mydła, a brudu pozbywano się przez natarcie ciała oliwką i zdrapanie nieczystości wraz z nią za pomocą specjalnej skrobaczki- strygildy. Budynek ogrzewany był parą, która przepływała pod podłogą przewodami zwanymi hypokaustami.
_____
Najważniejszym ośrodkiem sztuki państwa rzymskiego był Rzym, lecz najpełniejszy obraz dały miasta Pompei czy Herkulanum w okresie królewskim (VI w. p.n.e.), republiki (V-I w. p.n.e.) i cesarstwa (30 r. p.n.e.-koniec V w. n.e.). Początkowo silne wpływy sztuki etruskiej, w okresie republikańskim dominowały wpływy greckie, styl późny był wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i prowincji rzymskich. Największe znaczenie historyczne zyskały osiągnięcia Rzymian w architekturze (nowe materiały budowlane -cegła wypalana, cement i zastosowanie sklepienia): monumentalne świątynie (Panteon w Rzymie, II w.), budowle użyteczności publicznej (m.in. bazyliki, termy, akwedukty, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (łuki triumfalne, kolumny), domy tzw. italskie z atrium i hellenistyczne z atrium i perystylem, piętrowe domy czynszowe, miejskie i podmiejskie wille, rezydencje cesarzy (willa Hadriana w Tivoli, pałac Dioklecjana w Splicie), grobowce, mauzolea (mauzoleum Hadriana w Rzymie). Rozwijała się urbanistyka. Rzeźba istniała głównie portretowa i historyczne sceny w płaskorzeźbie. Powstawało monumentalne malarstwo ścienne, mozaiki wielobarwne lub czarno-białe. Sztuka rzymska, niemal całkowicie anonimowa, wniosła do późniejszej sztuki europejskiej wiele trwałych wartości. Jej bezpośrednimi następcami były: sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyńska.
Rzeźba rzymska rozwijała się w ścisłej zależności od greckiej. W latach 13-9 p.n.e. cesarz August wybudował Ołtarz Pokoju- Ara Pacis, który miał ukazać ludowi dobrodziejstwa pokoju. Struktura ołtarza wznosiła się na planie czworokąta. Sam ołtarz otoczony był czterema ścianami z marmuru, na których wyrzeźbiony był pochód na cześć pokoju. Posiada cechy realizmu, przede wszystkim w portretowaniu osób dworu cesarskiego. Na łukach rzymskich i kolumnach widać niekiedy płaskorzeźby posiadające wielkie wartości ilustratorskie. Łuk Tytusa Utrwalił nie tyle jego zwycięstwo, ile odwieczną tragedię żydostwa.
Dużą niezależność wykazała rzeźba rzymska w portrecie. Rozwinął się on dzięki kultowi przodków. Realizm cechujący rzeźby etruskie jest tu też widoczny. Rzeźbione portrety rzymskie oddają nie tylko podobieństwo fizyczne, ale także duchowy charakter portretowanej osoby. Cesarze, senatorowie, filozofowie, wodzowie i matrony znaleźli w portretach rzymskich wierne podobizny. W późniejszym okresie rzeźbione portrety tracą indywidualny charakter i stają się pełnymi powagi i wyrazu rzeźbami osób. Opracowanie źrenicy w oku nadaje twarzy wyraz zamyślenia i oddalenia od spraw świata.
W II i III wieku naszej ery, kiedy zbliżał się upadek cesarstwa rzymskiego, już po przeniesieniu stolicy do Konstantynopola, rzeźba rzymska zrywa coraz wyraźniej z tradycjami greckimi, przede wszystkim z idealizmem. Procesu tego nie dało się powstrzymać. Postaci ludzkie odbiegały coraz bardziej od typu ustalonego kiedyś. Mistyka, irracjonalizm, napływ obcych kultur i obyczajów, narastające konflikty społeczne, zwycięskie chrześcijaństwo, które zasadniczo negowało kulturę antyczną, to wszystko musiało odbić się na sztuce. Zachodziły istotne przemiany.
_____
Literatura starożytnego Rzymu była tworzona w języku łacińskim. W okresie przedliterackim (VIII w.-240 p.n.e.) początki poezji to pieśni kultowe, weselne, żołnierskie, związane z pracą na roli oraz przysłowia. Początki prozy to prawo dwunastu tablic z V w., księgi cenzorów i roczniki kapłanów, modlitwy, kalendarze, mowy. Okres archaiczny (240-ok. 80 r. p.n.e.) to początek właściwej literatury. Wiąże się z wystawieniem w Rzymie tragedii i komedii greckich w łacińskiej przeróbce Liwiusza Andronikusa, z pochodzenia Greka. Pierwsze utwory były przeważnie tłumaczeniami lub przeróbkami utworów greckich. W tragedii najwybitniejsi to: Newiusz, Enniusz, Akcjusz i Pakuwiusz, w komedii -Plaut i Terencjusz, w eposie (o tematyce narodowej) -Newiusz i Enniusz, w poezji -Lucyliusz, twórca satyry rzymskiej. Historiografię reprezentują annaliści (roczniki) piszący początkowo po grecku, od Katona Starszego zaś po łacinie. Około połowy II w. pojawiają się komedie o tematyce italskiej, a w dziedzinie prawa Publiusz Mucjusz Scewola i Lucjusz Juniusz Brutus tworzą podstawy późniejszego prawodawstwa rzymskiego. W okresie cycerońskim (ok. 80-31 r. p.n.e.) uwidacznia się głównie twórczość Cycerona. W historiografii wybijają się Nepos, Salustiusz i Cezar natomiast w nauce ważną rolę odegrał Warron, w poezji epickiej -Lukrecjusz, w liryce -neoterycy, nawiązujący do poezji aleksandryjskiej, z najwybitniejszym spośród nich Katullusem. Na okres augustowski (31 r. p.n.e.-14 r. n.e.) przypada złoty wiek literatury rzymskiej, jest to okres rozkwitu poezji epickiej (Wergiliusz), lirycznej (Horacy, Gallus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz). W historiografii zaznaczył się Liwiusz; Witruwiusz pisze dzieło o architekturze. W związku ze zmianą sytuacji w państwie zanika nurt retoryki politycznej. W okresie cesarstwa w I i II w. filozofię reprezentuje Seneka Młodszy, historiografię -Tacyt i Swetoniusz, teorię wymowy -Seneka Starszy i Kwintylian. Romans tworzą Petroniusz i Apulejusz, poezję epicką -Lukan, Stacjusz, Waleriusz Flakkus, bajkę -Fedrus, satyrę -Persjusz i Juwenalis, epigram zaś -Marcjalis. W dziedzinie epistolografii zaznaczył się Pliniusz Młodszy, w tragedii -Seneka Młodszy. W owych czasach przedstawicielami nauki byli Pliniusz Starszy w dziedzinie nauk przyrodniczych, Pomponiusz Mela w geografii i Kolumela w rolnictwie. Na przełomie II i III w. rozkwita prawo (Papinian, Ulpian, Paulus). W III w. literatura i nauka rzymska podupadają. Powstaje literatura chrześcijańska: apologie Tertuliana i Minucjusza Feliksa (II/III w.), twórczość Laktancjusza (III/IV w.). Na IV w. przypada powrót do wzorów klasycznych. Przedstawicielami poezji byli Auzoniusz, historii -Ammianus Marcellinus, gramatyki -Donat i Serwiusz. Literaturę chrześcijańską reprezentowali św. Ambroży i Prudencjusz. Przełom IV/V w. przyniósł poezję Klaudiana i dialogi Makrobiusza oraz twórczość św. Augustyna i Hieronima ze Strydonu. W VI w. działał filozof Boecjusz, „ostatni Rzymianin”. Kodyfikacja prawa rzymskiego na polecenie cesarza Justyniana I Wielkiego była zwieńczeniem nauki starożytnej. Zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach 529 zakończyło okres kultury starożytnej.
_____
Najdawniejsze prawo rzymskie było prawem zwyczajowym, nie pisanym. Prawo prywatne (ius privatum) było ściśle związane z prawem publicznym (ius publicum) i znajdowało się w mocy kapłanów, którzy je interpretowali. Najstarsza kodyfikacja prawa rzymskiego to prawo dwunastu tablic (leges duodecim tabularum). Była to kodyfikacja prawa rzymskiego opracowana przez wybranych dziesięciu obywateli (decemwirów) w latach 451-449 p.n.e. Prawo dwunastu tablic zostało wyryte na 12 spiżowych tablicach i wystawione na
Forum rzymskim (oraz na rynkach rzymskich kolonii). Kodeks ten przedstawiał stosunki społeczne w ówczesnym państwie rzymskim i był spisem prawa zwyczajowego. Obejmował prawo cywilne, karne, państwowe, sakralne i procesowe (procedurę sądową). Przewidywał bardzo surowe kary za naruszenie prawa własności. Dzisiaj znane są tylko fragmenty prawa dwunastu tablic, przekazane w komentarzach starożytnych prawników, a także w dziełach literatury nieprawniczej (np. starożytnej filologii – jako najstarszy pomnik prozy łacińskiej).
Rozwój następował poprzez ustawy zgromadzeń ludowych (ius civile) i edykty pretorów (ius honorarium). Trzecim systemem prawnym było prawo obcych ludów (ius gentium), również tworzone przez pretorów. W okresie cesarstwa rzymskiego źródłem prawa stały się rozporządzenia (konstytucje) cesarskie oraz opinie najlepszych prawników rzymskich, mające moc wiążącą dla praktyki sądowej. Doprowadziły one prawo rzymskie do doskonałości. Za panowania Justyniana Wielkiego (VI w.) powstał tzw. kodeks Justyniana (Corpus Iuris Civilis). Nazwa ta była używana od XVI w. na określenie kodyfikacji justyniańskiej i nowel justyniańskich z początku VI w. Kodyfikacja justyniańska stanowi jednolity zbiór prawa opracowany na podstawie przepisów poprzednich trzech kodeksów (teodozjańskiego, Gregoriusza, Hermogeniana) i uwzględniający później wydane Nowele Justyniana.
Zbiór ten składał się z trzech części:
1) Digesta Iustiniani (greckie Pandecta) – zbiór prawa zawierający w 50 księgach prawo rzymskie zachowane w dziełach prawników rzymskich,
2) Institutiones Iustiniani (533) – podręcznik prawa dla młodzieży studiującej prawo,
3) Codex Iustinianus – zbiór ok. 4600 konstytucji cesarskich ułożonych chronologicznie od konstytucji cesarza Hadriana (117-138) do najpóźniejszej justyniańskiej, wydanej w 534
Odrodzenie nauki prawa rzymskiego przyniósł XI w. (odnaleziono rękopis całości kodeksu Justyniana). W XII-XIII w. uczeni związani z uniwersytetem w Bolonii (Glosatorowie) zajmowali się tłumaczeniem i objaśnianiem przepisów prawa rzymskiego. W XV w. nastąpiła recepcja tego prawa w Niemczech i dalszy rozwój jego nauki. Prawo rzymskie wywarło ogromny wpływ na prawo zachodniej i środkowej Europy (działalność niemieckiej historycznej szkoły prawa w 1. poł. XIX w.). Nauka prawa rzymskiego utrzymała się w świecie nowożytnym, jego podstawowe instytucje znalazły się w nowych kodyfikacjach prawniczych. Prawo rzymskie jest pomnikiem historycznym o nieprzemijającej wartości, z niego wywodzą się podstawowe zasady prawa nowożytnego, stanowi niezbędny składnik wykształcenia prawniczego.
_____
Sentencje rzymskie:
A
1-Absens carens- nieobecny sam sobie szkodzi,
2-Ad multos annos- sto lat,
3-Alea iacta est- kość(i) została(y) rzucona(e),
4-Amor vincit omnia- miłość zwycięża wszystko,
5-Audiatur et altera pas- trzeba wysłuchać i drugiej strony,
C
1-Cacea invidia est- zazdrość jest ślepa,
2-Carpe diem- korzystaj z każdego dnia,
3-Cicer cum caule- groch z kapustą,
4-Cogito, ergo sum- myślę, więc jestem,
5-Consensus facit legem- zgoda tworzy prawo,
6-Consuetudo est altera natura- przyzwyczajenie jest drugą naturą,
7-Cuius regio, eius religio- czyja władza, tego religia,
D
1-Dw gustibus non desputantum est- o gustach się nie dyskutuje,
2-Dente superbo- z wyższością,
3-Docendo discimus- ucząc innych, sami się uczymy,
4-Dulce et decorum est pro patria mori- słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę,
5-Duobus litigantibus terius gaudet- gdzie dwóch się kłóci, tam trzeci korzysta,
6-Dura lex, sed lex- surowe prawo, ale prawo,
E
1-Errare humanum est- mylić się jest rzeczą ludzką,
2-Et te, brute, contra me- i ty, Brutusie, przeciwko mnie,
3-Ex unge leonem- lwa można poznać po pazurach,
F
1-Festina lente- spiesz się powoli,
2-Finis coronat opus- koniec wieńczy dzieło,
G
1-Gloria victis- chwała zwyciężonym,
2-Graviora manent- najgorsze przed nami,
H
1-Hic iacet lepus- tu jest pies pogrzebany,
2-Hominis est errare, insipients in errore persevare- ludzką rzeczą jest błądzić, głupców trwać w błędzie,
3-Homo homini lupus est- człowiek człowiekowi wilkiem jest,
4-Homo sum, humani nihil a me alienum puto- człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce,
I
1-Ibi patria, ubi bene- tam ojczyzna, gdzie dobrze,
2-Ignoranta iuris nocet- nieznajomość prawa szkodzi,
3-In vino veritas- w winie prawda, wino rozwiązuje język,
L
1-Lex retro non agit- prawo nie działa wstecz,
2-Litterae nonerubescunt- papier jest cierpliwy,
3-Lupus in fabula- o wilku mowa,
M
1-Manus manum lavat- ręka rękę myje,
2-Memento mori- pamiętaj o śmierci,
3-Mens sana in corpre sano- w zdrowym ciele zdrowy duch,
N
1-Ne puero gladinum, nie dawaj dziecku, miecza,
2-Nil novi sub sole- nic nowego pod słońcem,
3-Nolens volens- chcąc, nie chcąc,
4-Non scholae, sed vitae discims- nie uczymy się dla szkoły, lecz dla życia,
5-Nuda veritas- naga prawda,
P
1-Panem et circenses- chleba i igrzysk,
2-Pecunia non olet- pieniądz nie śmierdzi,
3-Per aspera ad astra- przez ciernie do gwiazd,
Q
1-Qualis pater, talis filius- jaki ojciec taki syn,
R
1-Relata refero- powtarzam, co słyszałem,
2-Roma locuta, causa finita- Rzym przemówił, sprawa skończona,
S
1-Si tibi (ei) terra levis- niech ci ziemia lekką będzie,
T
1-Tarde venientibus ossa- spóźnionym dostają się tylko kości,
V
1-Vae victis- biada zwyciężonym,
2-Veni, vidi, vici- przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem,
3-Verba volant, scripta manent- słowa ulatują, pismo pozostaje,
4-Video lupum- o wilku mowa.
