Stary Testament

Pierwsza część Biblii chrześcijańskiej – nazwa pochodzi od greckich słów oznaczających testament albo przymierze. Jest to zbiór pism judaistycznych (ży­dowskich) składający się, według kanonu katolickiego, z 46 ksiąg. Niektóre księ­gi są tekstami bardzo krótkimi, liczą niekiedy po kilkanaście wierszy. Wszystkie zostały one napisane i zredagowane przed narodzeniem Chrystusa. Większość ksiąg powstawała etapami, rozrastała się przy kolejnej redakcji. Na przykład pierwszy rozdział Księgi Rodzaju jest o około 400 lat starszy od drugiego, księgi posiadają wielu autorów i redaktorów, a tytuł księgi wcale nie oznacza autorstwa wymienionego w nim pisarza. W Starym Testamencie znajdziemy opowiadania, legendy, mowy, prawa, poezję, przysłowia, modlitwy, apokalipsy i wiele innych rodzajów wypowiedzi.

Stary Testament, generalnie mówiący o życiu i ludzkim doświadczeniu w świetle woli Boga, dzieli się na trzy główne części (określane niekiedy mianem Biblii hebrajskiej – ich ostateczny kształt został ustalony około I wieku):

PIĘCIOKSIĄG (księga w pięciu zwojach), zwany też Prawem (albo Pra­wem Mojżeszowym) lub Torą (od hebrajskiego słowa nauka). Do XVIII wieku za autora Pięcioksięgu uchodził Mojżesz. Pięcioksiąg tworzy pięć pierwszych ksiąg Biblii:
1. Księga Rodzaju (Genesis). Przedstawia opis stworzenia świata (to zagadnie­nie określa się mianem kosmogonii), początku narodu Izraela, ludzkiej historii, dziejów patriarchów. Dzieli się na dwie główne części: opisującą świat przed po­topem oraz opowiadającą o przodkach Izraela. Według Księgi Rodzaju Bóg (wy­dając serię poleceń) stworzył świat w siedem dni – wcześniej była tylko pustka i ciemność. Najpierw powstało niebo i ziemia, Stwórca oddzielając światło od mroku uczynił dzień i noc.

Później powstały morza, na ziemi zaś rośliny. Czwar­tego dnia tworzenia zostały wyróżnione pory roku, Bóg stworzył słońce oraz księżyc, piątego – organizmy morskie i ptaki. Szósty dzień był początkiem ist­nienia zwierząt lądowych. Wtedy też Bóg powołał do życia, na swój obraz, ludzi: mężczyznę i kobietę, którym oddał całą ziemię z florą i fauną. Był to ostatni akt stwórczy. Siódmego dnia Stworzyciel odpoczywał.

W Księdze Rodzaju odnajdziemy dwa nieco różniące się między sobą prze­kazy mówiące o początku świata – oczywiście, oba należy traktować metafo­rycznie, nie zaś dosłownie. Powstanie obu tekstów dzieli okres mniej więcej czte­rystu lat. Pierwszy zapis, wywodzący się z tzw. tradycji kapłańskiej, kładzie akcent na stworzenie człowieka, zbudowanego na obraz i podobieństwo Stwórcy, któremu to człowiekowi Bóg oddał w panowanie całą ziemię. Jahwista, autor drugiej relacji, pisał bardziej wieloznacznie, podkreślał zarazem wręcz fizyczną pracę Boga przy stworzeniu człowieka. Tego ostatniego Bóg ulepił z prochu zie­mi. Dał mu wolną wolę, ale zakazał, myśląc o jego dobru, jedzenia owoców z drzewa poznania dobra i zła.

Owa wolna wola stanie się przyczyną klęski ludzi. Bóg zamierzał żyć z nimi w miłości, kobieta i mężczyzna nie mieli znać zła, cierpienia, śmierci. Zerwanie owocu zapoczątkowało upadek, świat został skażony złem, człowiek uruchomił rozkręcającą się spiralę przemocy, grzechu. Miała miejsce zbrodnia Kaina, potop jako kara za grzechy całej ludzkości, Sodoma. Bóg ocalił tylko jednostki: Noego, Lota. Zarazem, by uratować ludzi, wybrał ojca narodu – Abrahama. Rozpoczyna się przygotowanie do realizacji planu odkupienia ludzkości, planu przyjętego przez Boga. Abraham i Sara zostają wezwani do nieznanej ziemi, wędrują przez Mezopotamię, Egipt, Kanaan, Bóg zapewnia, że będzie im błogosławił ziemią i potomstwem.

W biblijną kosmogonię zostały wpisane rozliczne pouczenia religijne. Już tu pojawił się kategoryczny nakaz monoteizmu – Bóg jest jedyny, przedwieczny i niezależny od materii. To także Bóg wszystko powołał do istnienia i wszystko, zawsze jest od niego zależne. Jest więc wszechmocny, ale zarazem bezustannie stwarza świat, opiekuje się nim, ingeruje w jego kształt.

Księga Rodzaju prezentuje też skrótowo okres przedmojżeszowy, szerzej uka­zując dzieje patriarchów: Abrahama, Izaaka oraz Jakuba – temu ostatniemu nada­je imię Izrael. Księgę kończy historia Józefa, który sprowadził do Egiptu swego ojca Jakuba-Izraela oraz braci. W Egipcie ród szybko rozrósł się, utworzył róż­ne plemiona izraelskie.

-> Księga Rodzaju nie powinna być odczytywana jako wykład historyczny, lecz jako przedstawienie zamiarów Boga na tle dziejów ludzkości. To wyznanie wiary w jedy­nego Boga, stwórcę nieba i ziemi, wsparte elementami zaczerpniętymi z politeistycz-nych tradycji Bliskiego Wschodu (potop, wieża Babel).
2. Księga Wyjścia. Opowiada o historii tych plemion żydowskich, które za­
mieszkiwały Egipt, doznawały tam wielu krzywd. Centralną postacią całego Pię­
cioksięgu jest Mojżesz. Ta część Starego Testamentu mówi o jego narodzinach,
skupieniu wokół Mojżesza plemion izraelskich, wreszcie wyprowadzeniu ich
z północnego Egiptu, ziemi niewoli, przymusowej pracy. Na świętej górze, po­
śród pustyni, Mojżesz ustanowił i zawarł przymierze z Bogiem (Jahwe).
Druga część owej księgi zawiera liczne, nieraz bardzo szczegółowe, zasady sprawowania kultu religijnego, normy, przepisy, prawa. Nosi ona nazwę Księgi Przymierza.
3. Księga Kapłańska. Również dotyczy przede wszystkim kultu (prawdopo­
dobnie składa się z wcześniej istniejących zbiorów praw), praktyk religijnych, przynosi zakazy dotyczące żywności, pokarmów czystych i nieczystych, rytu­ałów składania ofiar. Jej zasadniczą częścią jest zbiór praw (nie tylko religijnych) zwany Kodeksem Świętości.
To z tej Księgi pochodzą słowa: Będziesz miłował bliźniego, jak siebie samego.
4. Księga Liczb. Tytuł uzasadnia się tym, że występuje w niej wiele liczb (być może jest to nawiązanie do opowiadania o spisie ludności), wyliczane są rody, mówi się o spisach ludności itd. Traktuje o wędrówce Żydów, marszu plemion izraelskich prowadzonych przez Mojżesza spod góry Synaj. Żydzi nazywają tę księgę Na pustyni. Wędrówka Żydów trwała 38 lat i 5 miesięcy, obfitowała w dramatyczne wydarzenia, wątpliwości i bunty. Centralną postacią tej części Pięcioksięgu jest Mojżesz, dzieło zawiera liczne elementy folklorystyczne, nie może być traktowane jako ścisły przekaz historyczny.
5. Księga Powtórzonego Prawa. Zawiera dalszą część mów Mojżesza (ma for­mę trzech takich mów i końcowego dodatku), nowy zbiór praw (tzw. Kodeks Deuteronomiczny), przynosi błogosławieństwo dla dwunastu pokoleń, opis śmierci na górze Nebo oraz pogrzebu Mojżesza (jego następcą był Jozue). To bardzo ważna księga, często cytowana w Nowym Testamencie, odwoływał się do niej Jezus.

• Pięcioksiąg zawiera również przepisy regulujące życie społeczne, moralne i re­
ligijne narodu żydowskiego: Dekalog, Księgę Przymierza, kodeksy.

Dekalog to Dziesięć Przykazań danych przez Boga Hebrajczykom na pustyni za pośrednictwem Mojżesza. Dekalog (Biblia nie używa tego określenia) jest pod­stawą moralności żydowskiej oraz chrześcijańskiej.

• Uznanie danego pisma biblijnego za kanoniczne jest równoznaczne z przyzna­
niem, iż jest to dzieło natchnione przez Boga, czyli nieomylnie i bezbłędnie prze­
kazujące prawdy o zbawieniu. To istota owego natchnienia. Oczywiście, Biblia
zawiera liczne błędy merytoryczne, nie zawsze można ją pogodzić z ustaleniami
współczesnej nauki (np. w zakresie geografii, kosmogonii, nauk przyrodni­
czych), jej autorzy przekazywali stan wiedzy, poglądy, jakie ówcześnie panowa­ły. O uznaniu pisma za kanoniczne decyduje sam Kościół, jego autorytet.

=> PROROCY – po hebrajsku Newiim. Ta, druga, część Starego Testamentu trak­tuje o wydarzeniach mających miejsce już po śmierci Mojżesza, opowiada o dziejach królestwa izraelskiego, judzkiego – aż do upadku. Pisma właściwych (tak zwanych Trzech Proroków Większych) proroków (księgi: Izajasza, Jeremia-sza, Ezechiela oraz dwunastu Proroków Mniejszych) przedstawiają proroctwa, wizje. Nieposłuszny swojemu Bogu lud zostanie ukarany, zarazem te księgi za­powiadają i nagrodę dla nawróconego narodu.

-» Prorocy to ci, którzy przemawiają w imieniu Boga, mężowie Boży, wy­słannicy Jahwe. Proroków nie wyznaczał lud, ale powoływał Bóg. Pośredni­czyli pomiędzy światem ludzkim i boskim.

=> PISMA – od hebrajskiego Ketuwim. Owa część Starego Testamentu składa się z lirycznych utworów poetyckich, rozpraw filozoficznych oraz historycznych. Tu znajdziemy Księgę Przysłów, księgi Kronik, Księgę Lamentacji. Również Księgę Psalmów, Pieśń nad Pieśniami oraz inne księgi.

Pieśń nad Pieśniami (najlepsza, najwspanialsza pieśń) to wspaniały hymn o miłości ludzkiej, być może pomyślany jako utwór sceniczny. W pięciu niezwy­kle lirycznych poematach, toczy się w nich dialog między mężczyzną (idealizo­wanym jako król i pasterz) i kobietą, Oblubieniec i Oblubienica wzajemnie, z największą czułością, sławią swe piękno i zapachy, porównują je do roślin, owoców, drogich kamieni. Owe poematy, przypisywane królowi Salomonowi, prawdopodobnie są zbiorem antycznych utworów miłosnych śpiewanych z oka-zji wesela. Żydzi uważają, że to dzieło ma wymiar alegoryczny, symbolizuje mi­łość Boga do jego ludu i miłość Izraela do Boga. Pieśń nad Pieśniami wyróżnia się sugestywnością erotycznych obrazów.

KSIĘGA PSALMÓW to zbiór 150 wspaniałych pieśni religijnych: pochwal­nych, hymnów (np. sławiących Królestwo Boże lub święte miasto Jeruzalem), dziękczynnych, błagalnych, pokutnych, dydaktycznych, patriotyczno-religijnych oraz innych.

Mają one różnych autorów, powstawały od XI do IV wieku przed naszą erą. Autorstwo ponad 70 psalmów tradycyjnie przypisuje się królowi Da­widowi. Księga Psalmów dzieli się na pięć części – na podobieństwo Pięcioksię­gu. Psalmy na język polski przekładali nasi najwybitniejsi poeci, np. M. Rej, J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński, L. Staff, Cz. Miłosz.

Termin \”psalm\” wywodzi się z greckiego słowa psalmós, oznacza pieśń wy­konywaną przy akompaniamencie instrumentów strunowych. Psalmy biblijne to religijne pieśni Izraela, związane z liturgią świątyni, a następnie z modlitwą w sy­nagodze. W liturgii kościołów chrześcijańskich zajmują szczególne miejsce. Ce­chuje je głębia religijnego przeżycia, bogactwo emocjonalne, wielkie walory li­terackie, poetyckie.

Psalmy, pełniące ważkie funkcje religijne, liturgiczne, mocno wpłynęły na przemiany poezji lirycznej. Poeci różnych epok odwoływali się do ich formy, kompozycji, stylistyki. Podobnie działo się w przypadku Pieśni nad Pieśniami zwanej też Najpiękniejszą pieśnią Salomona), biblijnego poematu miłosnego, który – oczywiście – ma różnorako rozumiane aspekty religijne.

-> Liczne fragmenty Koranu, sławiące chwałę Allacha, mają formę wyraźnie zbliżoną do psalmów.

KSIĘGI MĄDROŚCIOWE

W Starym Testamencie księgami mądrości nazywa się Księgę Hioba, Księgę Przysłów, Księgę Koheleta, Mądrość Syracha, Księgę Mądrości, czasami dodaje się do nich również Księgę Psalmów oraz Pieśń nad Pieśniami.

KSIĘGA HIOBA

Nie udało się ustalić daty powstania i autora tej, będącej bodaj najważniej­szym przykładem literatury mądrościowej, księgi. Prawdopodobnie została napi­sana po okresie wygnania, czyli po 586 roku p.n.e. Ten wybitny pod względem artystycznym utwór należy do arcydzieł literatury światowej.

Hiob (może nawet jest postacią historyczną) mieszkał w kraju Hus, był czło­wiekiem głęboko wierzącym. Doświadczył rozlicznych cierpień: stracił majątek, pozostał samotny po śmierci dzieci, zachorował na trąd. Przyjaciele uważali, że jest to kara za grzechy, ale sam Hiob był przekonany o swej niewinności.

Centralnym zagadnieniem tego dzieła jest problem niezawinionego cierpie­nia, jego sensu wobec milczenia i bezczynności Boga. Podważona zostaje pro­sta zasada: sprawiedliwość będzie nagrodzona, a niegodziwość zostanie ukarana. Ciężko doświadczany Hiob, nie popełnił żadnej zbrodni, miał czyste sumienie, zaczyna wątpić, czy Bóg rzeczywiście jest ojcem dobrym, sprawiedliwym. Mo­że stanowi tylko brutalną, niewrażliwą siłę. Mimo wszystko Hiob pozostaje przy Bogu, z ufnością oddaje się w ręce Boga. W końcu Bóg przestaje milczeć, prze­mawia bezpośrednio do nieszczęsnego Hioba.

Mowy Boga, często ironiczne, złożone głównie z pozornie retorycznych pytań, mająjeden, główny cel: proponują nowe rozumienie Boga, świata i własnego cier­pienia, relacji pomiędzy Bogiem i człowiekiem. Bóg raz jeszcze zapewnia Hioba o pamięci, swej wszechobecności, zwraca uwagę, że niewinnie cierpiący nie zo­stał porzucony, zapomniany. Hiob uznaje swą sytuację za następstwo działań Bo­ga, który człowiekowi wyznaczył pozycję pyłu i prochu. Sposób przeżywania cierpienia to miara ludzkiej godności, warto pozostawać wiernym sobie i Bogu.

Ta wspaniała księga nie daje prostych odpowiedzi na zasadnicze pytania. Odrzuca stwierdzenie, że Bóg jest obojętny, samowolny, ale też nie potwierdza przekonania Izraelitów o obowiązywaniu prostego mechanizmu: prawość-nagro-da, zło-kara (chociaż w epilogu ta doktryna poniekąd zostaje zrehabilitowana).

Dzieło próbuje skłonić do widzenia świata, człowieka i Boga, w całej złożoności nieraz bardzo trudnych relacji, odniesień – związek człowieka z Bogiem nie ma być oparty na ślepym obowiązku, ale wyrastać z wolności, szczęścia, poczucia lojalności. Księga wzywa do naśladowania Boga w zmaganiu się z tajemnicą zła, które bezustannie zagraża światu. Nie każde cierpienie jest następstwem grzechu, a uczynione przez człowieka dobro nie zawsze zostanie nagrodzone.

KSIĘGA KOHELETA (EKLEZJASTESA)

To jedna z najbardziej tajemniczych ksiąg Starego Testamentu – nawet samo hebrajskie słowo Kohelet nie występuje nigdzie indziej. Kohelet to zapewne ty-luł lub urząd sprawowany przez człowieka zwołującego zgromadzenia, a może oznacza ono mówcę, dyskutanta. Dzieło ma unikatową formę literacką – podsta­wę wyrazu stanowi maszal, rodzaj dwuczęściowego powiedzenia, przysłowia, aforyzmu. Jednak nie jest to zbiór powiedzeń, jak Księga Przysłów, lecz pewien układ prezentujący historię życia, którego treści – mimo wszystko – nie udaje się ułożyć w uporządkowany, całkiem klarowny ciąg.

Kohelet (król w Jeruzalem) początkowo relacjonuje swe badania nad mądro­ścią (i samym procesem myślenia, poznawania świata), cierpliwością, samoogra-niczaniem oraz głupotą, beztroską, bezmyślnością. Jakby studiuje istotę przy­jemności, uwarunkowań ludzkiej słabości do wina, kobiet, bogactwa, rozkoszy, urody, także wiedzy. W używaniu życia nie znajduje odpowiedzi na żadne z waż­nych pytań, wciąż próbuje dotrzeć do istoty ludzkiego życia (marnego i ulotne­go, jak słaby i kruchy jest sam człowiek), ogarnąć jego całą złożoność, wskazać nadrzędny sens.

Na tej drodze poszukiwania prawdy stale koryguje wcześniejsze przekonania, niekiedy zaprzecza niedawnym obserwacjom. To toczące się życie autora określa kształt konstatacji Koheleta poznającego zaledwie jego okruchy, część prawdy, nie znajdującego drogi do szczęścia. Cała księga jest bardzo bliska codziennego, realnego życia.

Droga autora prowadzi od młodzieńczej dociekli­wości, poprzez rozczarowania, rezygnację do pogodzenia z życiem, oczekiwania na śmierć. Wielokrotnie powtarza się stwierdzenie, że wszystko jest marnością, ale nie należy widzieć w tym tekście wyrazu skrajnego pesymizmu.

W świetle tego dzieła ludzkie życie, jak i wiele elementów przyrody, przypo­mina okrąg, koło. Jak w przypadku kuli, nie można z jednego punktu obserwa­cyjnego objąć całej ludzkiej egzystencji, trzeba obiec całą kulę.

Przy zmianie punktu widzenia to, co niegdyś wydawało się prawdą, okazuje się złudzeniem, fałszem, różne aspiracje, dążenia są właściwe konkretnemu wiekowi, czasowi (Wszystko ma swój czas / i jest wyznaczona godzina), nie zaś uniwersalne. Prze­mijanie jest istotą ludzkiego bytu.

Księga (była przypisywana królowi Salomonowi), powstała w V- IV wieku przed naszą erą.