STRES
Psychologiczne badania nad stresem mają blisko 50-letnią historię. Okres ten zaobfitował w wiele koncepcji dotyczących zachowania się człowieka w sytuacjach zagrożenia. Wciąż powstają autorskie propozycje oryginalnych ujęć tego obszaru badań psychologicznych. Uwaga badaczy koncentruje się nie tyle na tak czy inaczej rozumianym stresie, ile na człowieku w sytuacji stresowej, podejmowanej przez niego aktywności i jej wynikach.
Termin stres pochodzi z fizyki, gdzie odnosi się on do różnego typu napięć, nacisków lub sił, które działają na system. Termin ten do nauk o zdrowiu wprowadził w 1926 roku Hans Selye. Jako student drugiego roku medycyny na uniwersytecie w Pradze, zwrócił on uwagę na fakt, że u wszystkich pacjentów cierpiących z powodu różnych niedomagań somatycznych, występuje wiele wspólnych symptomów. Zaliczyć do nich możemy utratę apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie krwi, utratę motywacji do osiągnięć. Zastanawiając się dlaczego symptomy te wydają się być niezależne od rodzaju choroby somatycznej, Selye doszedł do wniosku, że można je nazwać „po prostu syndromem choroby”. Współczesna definicja stresu podana przez Selye’go głosi, że „stres jest niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie niedomagania”.
Kluczowe pojęcia
1. Stres jest reakcją na pewien bodziec.
2. Reakcja stresowa jest reakcją psychofizjologiczną. Oznacza to, że wchodzą tu w grę złożone związki między ciałem a psychiką.
3. Reakcja stresowa obejmuje potencjalnie szeroki zbiór reakcji, które prowadzą do pobudzenia psychofizjologicznego. Mimo iż większość reakcji stresowych manifestuje się stanem pobudzenia, reakcje takie mogą powodować także ekstremalne formy pobudzenia, które w rzeczywistości powodują zwolnienie, zahamowanie, czy też całkowite zatrzymanie funkcji systemu dotkniętego stresem.
4. Bodziec wywołujący reakcję stresową nazywa się stresorem. Staje się on stresorem w wyniku interpretacji poznawczej, czyli poprzez znaczenie, jakie nadaje mu człowiek, albo też w wyniku oddziaływania na jednostkę za pośrednictwem jakiegoś procesu sensorycznego czy też metabolicznego, który jest stresogenny ze swej natury. Na przykład jeśli jednostka interpretuje jakiś bodziec zewnętrzny jako groźny, to najprawdopodobniej pojawi się reakcja stresowa. Z drugiej zaś strony, pewne bodźce, zwane czasem sympatykomimetycznymi, same zdolne są do wywołania reakcji stresowej, po prostu w wyniku długotrwałego oddziaływania na człowieka. Bodźce te wywołują reakcję stresową nie angażując przy tym wyższych interpretacyjnych mechanizmów mózgu. Oddziałują one na człowieka za pośrednictwem niższych sensorycznych mechanizmów mózgowych (w przypadku ekstremalnego gorąca, zimna, hałasu o intensywności przekraczającej 85 decybeli), poprzez mechanizmy trawienne i metaboliczne (spożycie kofeiny, teobrominy, teofiliny, nikotyny i amfetaminy), poprzez intensywną aktywność ruchową (ciężka praca lub ćwiczenia fizyczne).
Ważne jest aby zrozumieć, że znaczna część nadmiernego stresu w życiu człowieka jest inicjowana i produkowana przez niego samego. Dzieje się tak ponieważ właśnie człowiek przypisuje neutralnemu w innych okolicznościach bodźcowi posiadanie właściwości wywołujących stres.
Jak stwierdza Hans Selye: „Istotne jest nie to, co się z nami dzieje, ale to, jak to obieramy”.
5. U wielu osób chroniczne występowanie reakcji stresowej może doprowadzić do dysfunkcji lub uszkodzeń narządu końcowego (narząd, w którym uwidaczniają się kliniczne objawy stresu). Kiedy zmiany te pojawiają się w następstwie stresu, chorobę taką określa się ogólnie jako chorobę psychosomatyczną albo psychofizjologiczną.
6. Chociaż akcentuje się głownie niekorzystne cechy stresu, aktywacja stresowa posiada również aspekty pozytywne. Selye odróżnia stres konstruktywny od destruktywnego, wyraźnie stwierdzając, ze nie każdy stres jest szkodliwy. Uważa on, że aktywacja pod wpływem stresu może być pozytywną siłą motywującą, poprawiającą subiektywną jakość życia. Określa on taki pozytywny stres mianem eustresu, a osłabiający, nadmierny stres nazywa distresem. Wraz ze wzrostem stresu ulega poprawie samopoczucie ogólne oraz stan zdrowia, jednak jeśli stres nadal rośnie, to osiąga swój punkt maksymalny ze względu na korzyści. Punkt ten możemy nazwać optymalnym poziomem stresu – po jego przekroczeniu stres staje się szkodliwy dla organizmu.
STRES, STRESOR, ODPORNOŚĆ NA STRES I ODPORNOŚĆ NA STRESOR początek
*Stres możemy zdefiniować jako niespecyficzną reakcję fizjologiczną i psychologiczną jednostki na wszelkie wymagania środowiskowe lub zagrożenie jej integralności.
*Stresorem zaś będzie każdy czynnik potencjalnie szkodliwy dla organizmu (fizycznie lub psychicznie) wystawiający na próbę jego zdolności adaptacyjne.
*Odporność na stres jest to zdolność do zorganizowanego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego. Jednostka działa „przytomnie”, kontroluje swoje zachowanie, zmierza do realizacji obranego celu pomimo doznawanego lęku, strachu, gniewu czyli emocji o silnym natężeniu.
*Odporność na stresor to mała reaktywność emocjonalna na zagrożenie, przeszkody i inne czynniki właściwe sytuacjom trudnym. Słaby odczyn emocjonalny – strachu, lęku, gniewu – mimo, że sytuacja jest spostrzegana jako trudna.
Uwarunkowania odporności psychicznej
1. Właściwości układu nerwowego, od których zależy siła i trwałość emocji
2. Schematy poznawcze
– destrukcyjne schematy poznawcze
– konstruktywne schematy poznawcze
3. Typ reagowania emocjonalnego
– nastawienie lękowe
– nastawienie na pokonywanie trudności
4. Treść i siła motywacyjna dominującego dążenia
5. Samoocena
6. Poziom aspiracji a potrzeba osiągnięć
7. Rodzaj regulacji osobowości
– egocentryczny
– prospołeczny
8. Hierarchia potrzeb
9. Dojrzałość osobowości
10.Nawyki reagowania na trudności
1. Właściwości układu nerwowego
Koncepcje dotyczące typów i właściwości układu nerwowego oraz jego
wpływ na odporność psychiczną.
Pawłow
Jako pierwszą zajmiemy się teorią Pawłowa. W swojej koncepcji wyróżnił on dwa podstawowe typy układu nerwowego : typ silny i typ słaby.
typ słaby :
Melancholik – charakteryzuje się niską wydolnością i dużą wrażliwością. Komórki nerwowe są słabe, więc już zwyczajna siła bodźców wykracza poza granice jego optimum i doprowadza prędko do stanu przeciążenia. Szybkie i częste zmiany warunków życia wpływają na niego dezorganizująco. Typ ten jest nieprzystosowany do życia – wymaga atmosfery cieplarnianej.
typ silny :
Sangwinik – usposobienie zmienne, żywe, duża ruchliwość, łatwość powstawania i szybkie przemijanie emocji. Odporny na stres, daje sobie radę w trudnych sytuacjach
Choleryk – usposobienie wybuchowe, gwałtowne, silne reakcje emocjonalne, trudność opanowania. Odporny psychicznie, jedynie sytuacje, które wymagają kontroli emocji stwarzają mu pewne problemy.
Flegmatyk – usposobienie powolne, spokojne, słabe reakcje emocjonalne i trudności ich powstawania. Jest odporny psychicznie, choć przejawia trudności w przystosowaniu się do szybko zmieniających się warunków
Strelau
Jego koncepcja wynika z zagadnienia różnic indywidualnych oraz badań nad temperamentem, który określa cechy formalne każdego zachowania i leży u podstaw odporności emocjonalnej.
Tą koncepcją zajmiemy się trochę szerzej.
*Zdaniem Strelau’a stan stresu spowodowany jest brakiem równowagi (wystąpieniem rozbieżności) pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki co do radzenia sobie z nimi. Wymagania traktuje jako stresory lub sytuacje wywołujące stres.
Za wymagania można uważać takie czynniki jak np.:
nieprzewidziane i niekontrolowane wydarzenia życiowe, codzienne kłopoty, znaczące wydarzenia życiowe, sytuacje o ekstremalnie silnej lub słabej stymulacji, zinternalizowane wartości oraz standardy zachowania.
Wymagania podzielić można na obiektywne i subiektywne – będące czynnikiem jednostkowej oceny.
Możliwości jednostki w zakresie radzenia sobie z wymaganiami są zależne od:
inteligencji, uzdolnień specjalnych, umiejętności, wiedzy, cech osobowościowych i temperamentalnych, cech wyglądu fizycznego, doświadczenia w sytuacjach wywołujących stres, strategie radzenia sobie z nimi oraz aktualny fizyczny i psychiczny stan jednostki.
Wszystkie wydarzenia życiowe ( interpretowane w kategoriach intensywności stymulacji, a w konsekwencji w kategoriach efektów poziomu aktywacji czyli pobudzenia) można traktować jako czynniki, które mogą być moderowane przez różne cechy temperamentu.
Listę cech skupionych wokół aktywacji, związanych z różnymi charakterystykami zachowania przedstawia tabelka:
Aktywowalność a cechy temperamentu początek
Wysoka Aktywowalność
Niska Aktywowalność
Introwersja
Neurotyczność
Wysoka emocjonalność
Unikanie doznań
Słaby typ UN
Wysoka reaktywność
Wysoki poziom lęku
Niska impulsywność
Temperament zahamowany
Wycofywanie się
Ekstrawersja
Stałość emocjonalna
Niska emocjonalność
Poszukiwanie doznań
Silny typ UN
Niska reaktywność
Niski poziom lęku
Wysoka impulsywność
Temperament niezahamowany
Zbliżanie się
2. Schematy poznawcze
Mogą one zarówno podnosić, jak i obniżać odporność psychiczną na stres. Od schematów bowiem zależy, w jaki sposób spostrzegamy sytuacje oraz nasze w nich położenie. Ułatwiają orientację w złożonej rzeczywistości, wpływają na jej spostrzeganie, ocenianie siebie, działania własnego i innych ludzi.
LDestrukcyjne schematy poznawcze – obniżają odporność psychiczną np.:
ryzyko zmiany – „każda zmiana jest trudna i nie pewna”
upośledzenie manualne- „nic mi się nie udaje, gdy majsterkuję-taki już jestem”
neurasteniczne fatum – „niektórych ludzi wszystko męczy i denerwuje, a natury się nie zmieni”
niekorzystna inność – „jestem brzydki, więc trzymam się na uboczu”
„emerytura jest kresem życia”
„starość to choroba i pesymizm”
„stres i frustracja to choroba XX wieku (nie można ich uniknąć)”
JKonstruktywne schematy poznawcze – kształtują i podnoszą odporność psychiczną, mobilizują do działania w sytuacjach trudnych np.,:
„każda sytuacja stresowa ma choć jedną cechę pozytywną”
„trudności są po to, by je pokonywać”
„człowiek ma zdolności przystosowawcze”
Istotne jest ułatwianie internalizacji schematów konstruktywnych w dzieciństwie.
3. Typ reagowania emocjonalnego
LNastawienie lękowe i rezygnacyjne – jest skutkiem doświadczanych niepowodzeń, wpływa na obniżenie odporności psychicznej. Dominuje lęk i tendencja do wycofywania się, spowodowane używaniem destrukcyjnych schematów. Przyczyną takiego typu reagowania są niekorzystne nawyki ukształtowane w dzieciństwie (hamowanie dążenia do podejmowania działań) lub niezgodność będąca wyrazem niespójnego ukształtowania osobowości (potrzeba akceptacji, osiągnięć a niska ocena swoich możliwości).
JNastawienie na pokonywanie trudności i rozważny optymizm – oparty na znajomości sytuacji, motywacji, zdolności, kontroli emocji, umiejętności itp.
4. Treść i siła motywacyjna dominującego dążenia (wiodąca idea)
LBrak idei dominującej – bezideowe środowisko. Człowiek niedojrzały o rozproszonym kierunku działania, którego decyzje zależą od wpływów zewnętrznych oraz nasilenia potrzeb i możliwości ich zaspokojenia.
LSkrajna idea – przytłaczająca dominacja jednego dążenia, co wiąże się z krytycyzmem, nieharmonijnym funkcjonowaniem osobowości, czy fanatyzmem. Wpływa na obniżenie odporności psychicznej.
JIdea dominująca – związana z celem. Wiąże się to z pokonywaniem przeszkód, niedomagań fizycznych itp. – kształtuje odporność psychiczną.
5. Samoocena
JWysoka samoocena sprzyja dużej odporności na stres. Osoba taka wierzy we własne siły i ufa, że poradzi sobie z każdym problemem.
LNiska samoocena sprawia, iż człowiek obiektywnie będący w stanie podołać danemu wyzwaniu, nie dostrzega w sobie takich możliwości i poddaje się.
6. Poziom aspiracji a potrzeba osiągnięć początek
LOsoba z wygórowanymi aspiracjami i dużą potrzebą osiągnięć często chce osiągnąć nierealne cele. Brak powodzenia w ich realizacji odbiera, jako dotkliwą porażkę.
LZ kolei bardzo niski poziom aspiracji prowadzi do braku motywacji do prób rozwiązywania problemu.
JOptymalny poziom potrzeby osiągnięć i poziom aspiracji sprawia, iż jesteśmy z siebie zadowoleni, mamy motywację do dalszych działań. Niepowodzenia i przeszkody nie dezorganizują nas.
7. Rodzaj regulacji osobowości
LPrzewaga regulacji egocentrycznej – wiąże się to z silnym utożsamianiem się z wynikami własnej działalności. Niepowodzenia są więc traktowane jako zagrożenie własnej osoby. Powoduje to pobudzenie emocjonalne, które często dezorganizuje działanie (nie dotyczy to osób ze zwartą osobowością, które zdolne są do wysiłku i kontroli emocji).
JPrzewaga regulacji prospołecznej – spostrzeganie sytuacji trudnej w kategoriach zadania. Więź z innymi ludźmi wzmacnia odporność psychiczną, podobnie jak gotowość do dodawania odwagi innym.
LInne czynniki powodujące obniżenie odporności psychicznej
Niedobór snu
Choroby – spadek sił, ogólne osłabienie odporności ustroju
Działania astenizujące wywołane np.ciążą, porodem, stanem napięcia przedmiesiączkowego
Długotrwałe działanie czynników stresujących
TYP OSOBOWOŚCI A STRES
LTyp A – żyje pod presją czasu, jest bardzo ambitny, agresywny – wykazuje wrogość gdy sprawy nie układają się po jego myśli; jest niecierpliwy, chce wszystko od razu osiągnąć, rozwiązać; nie lubi krytyki, zawsze chce się pokazać z dobrej strony; chce mieć kontrolę nad zdarzeniami – jej brak powoduje u niego lęk, agresję oraz desperackie próby zapanowania nad biegiem wydarzeń, gdy jednak nie udaje mu się to poddaje się i staje się bezradny, nie umie się zrelaksować; ludzie ci często rywalizują oraz często znajdują się w sytuacjach frustrujących.
JTyp B – przeciwieństwo typu A, potrafi się zrelaksować, pogodny, nie żyje pod presją czasu.
LTyp C – w sytuacjach silnego stresu tłumi w sobie wszelkie emocje, co w konsekwencji może prowadzić do powstania chorób nowotworowych.
MODEL SALUTOGENEZY ANTONOVSKY’EGO
*Podstawowym założeniem tego modelu jest fakt, iż przy nieuchronności i wszechobecności stresu to, co decyduje o zdrowiu człowieka, to jego zasoby – podmiotowe i środowiskowe cechy, które w interakcji ze stresorem pełnią pozytywną funkcję obronną.
*Kluczowym elementem modelu salutogenetycznego jest poczucie koherencji (spoistości) – jest to globalna, złożona orientacja człowieka, która powoduje, że ma on poczucie, iż świat zewnętrzny jest przewidywalny i istnieje prawdopodobieństwo, że zdarzenia i procesy będą przebiegały zgodnie z przewidywaniami.
Osoby o wysokim poczuciu koherencji lepiej uruchamiają potencjalne zasoby odpornościowe. Im spójniejszy jest obraz sytuacji stworzony przez jednostkę, tym lepiej potrafi ona oddziaływać na otoczenie.
Gdy nie potrafi jasno określić otocznia – jest to dlań sytuacja stresowa.
*3 komponenty wchodzące w skład poczucia koherencji :
zrozumiałość – człowiek potrafi zrozumieć poznawczo aktualnie działające na niego otoczenie. Przy czym nie chodzi wcale o to, aby otoczenie spostrzegane było jako proste, jasne i nieskomplikowane, ale aby dało się poznawczo opisać, opracować i zrozumieć,
sterowalność – poczucie kompetencji (przekonanie o posiadaniu możliwości) do radzenia sobie z otoczeniem,
sensowność – jest komponentem emocjonalno – motywacyjnym, oznaczającym głębokie poczucie wartości życia, wolę życia oraz przekonanie, że warto się angażować i kreować swoje życie.
JJJ
Człowiek współczesny narażony jest na coraz to nowe czynniki wpływające negatywnie na równowagę psychiczną. W obecnym świecie sytuacje stresowe są wszechobecne i należy nauczyć się nie jak ich unikać, ale jak sobie z nimi radzić. Nasuwa się pytanie, jak zachować dystans i wewnętrzną równowagę skoro czyha na każdego z nas tak wiele potencjalnych zagrożeń.
Każdy człowiek ma własne, różniący się od innych poziom tolerancji na stres. Łatwość ulegania stresom zależy od niektórych, względnie trwałych cech człowieka. Ważne jest aby rozumieć, że znaczna część nadmiernego stresu w życiu jest tworzona przez nas samych. Dzieje się tak dlatego, że przypisujemy neutralnym bodźcom posiadanie właściwości stresujących. Duże znaczenie w tym ma nasze podejście do życia i siebie samego. Niektóre czynniki podwyższające odporność psychiczną możemy sami kształtować, by móc lepiej funkcjonować w sytuacjach stresowych.
SYTUACJE TRUDNE początek
Tomaszewski definiuje sytuacje trudne jako sytuacje, w których osiągnięcie wyniku jest możliwe tylko przez zmianę normalnej struktury czynności.
W zależności od rodzaju zakłóceń wyróżnia się 5 typów sytuacji trudnych :
1. Sytuacje deprywacji – to sytuacje pozbawienia człowieka podstawowych elementów niezbędnych do normalnego funkcjonowania. Charakteryzują się one niemożnością zaspokojenia istotnych potrzeb. Do deprywacji prowadzi pozbawienie tlenu, pokarmu, wrażeń zmysłowych i snu. W kategoriach tych mieści się również niezaspokojenie ważnych potrzeb psychicznych : przebywanie w izolacji, osamotnieniu, doznawanie pokrzywdzenia i zawodu. Dochodzi wtedy do astenizacji funkcji psychicznych, wydłużenia czasu reakcji, obniżenia aktywności emocjonalnej i motorycznej, zawężenia pola świadomości, pojawienia się poważnych błędów w spostrzeganiu, a nawet halucynacji. Bardzo silne i długotrwałe derywacje przeradzają się w sytuacje ekstremalne i mogą prowadzić do śmierci.
Szczególnym rodzajem deprywacji jest zanik wartości i utrata sensu życia – wywołująca depresję. Może się to stać przyczyną patologii społecznej : alkoholizmu, narkomanii, chuligaństwa albo zamachów samobójczych.
2. Sytuacje przeciążenia – występują, gdy wykonywanie zadania przekracza możliwości fizyczne, wytrzymałość nerwową jednostki oraz jej możliwości intelektualne. Długotrwałe funkcjonowanie w takich warunkach prowadzi do zmęczenia, zniechęcenia do działania oraz ogólnego wyczerpania organizmu, osłabienia jego mechanizmów odpornościowych, czyniąc go podatnym na infekcje i choroby. Pojawiają się nerwice.
3. Sytuacje utrudnienia – cechuje niemożliwość wykonania zadania wskutek częściowych braków materialnych i informacji – środków realizacji zadań. Utrudnienia powodują również pojawiające się w toku wykonania zadania rozmaite przeszkody fizyczne, społeczne i inne. Typowe przeszkody , opinia publiczna, społeczne protesty itp. jako przeszkody czynne utrudniają wykonywanie podjętych czynności.
4. Sytuacje zagrożenia – oznaczają wystąpienie istotnego prawdopodobieństwa utraty cenionych wartości np. życia, zdrowia, pozycji społecznej, dobrej opinii i zaufania. Sytuacją zagrożenia jest także możliwość utraty pracy lub stanowiska. Często towarzyszy wtedy jednostce lęk dezorganizacyjny, powiększający niebezpieczeństwo.
5. Sytuacje konfliktowe – charakteryzuje je występowanie przeciwstawnych sił w polu działania jednostki. Wybór jednego celu działania uniemożliwia realizację innego i staje się przyczyną powstawania i utrzymywania się napięcia psychicznego.
K. Lewin wyróżnia 3 rodzaje typowych konfliktów motywacyjnych :
1. konflikt przyciąganie – unikanie
2. konflikt unikanie – unikanie
3. konflikt przyciąganie – przyciąganie
Sytuacje przyciągania – unikania cechuje charakterystyczna właściwość : w miarę przybliżania się do celu maleje jego atrakcyjność, a rośnie znaczenie motywu unikania. W pewnej odległości od celu wielkości obu motywów zrównują się, co zdecydowanie utrudnia realizację zadania i stać się może przyczyną zaburzeń emocjonalnych.
STRESORY
Bodźce stresowe wywołujące reakcję stresową możemy podzielić pod względem kryterium:
– rodzaj bodźca
– siła
– czas trwania
– częstość występowania (stres incydentalny lub chroniczny)
FIZYCZNE CZYNNIKI STRESU początek
1. KLIMATYCZNE
Charakter stresowy czynników klimatycznych ujawnia się dopiero przy zmianie warunków geograficznych (tj. zmianie sfer klimatycznych) lub pór roku, które uruchamiają procesy adaptacyjne zwane aklimatyzacją.
Przebieg aklimatyzacji ma trzy fazy:
a) początkowa(często różne psychofizyczne dolegliwości)
b) stopniowej adaptacji
c) aklimatyzacja właściwa (czyli względnie stała adaptacja do określonych warunków klimatycznych)
Znane są też objawy „choroby meteotropowej” związane m.in. z nagłymi skokami ciśnienia atmosferycznego. Towarzyszą chorobie tej objawy ucisku, dzwonienia lub szumu w uszach, bóle, zawroty głowy, senność itp. Wszystkie te dolegliwości są odwracalne, ale zawsze odczuwane jako dyskomfort.
2. HAŁAS
Hałas to te bodźce dźwiękowe, które wywołują w narządzie słuchu dźwięk, ale nie są bodźcami pożądanymi. Odróżnienie hałasów nieszkodliwych od szkodliwych (stresowych) jest trudne, gdyż stresogenność hałasu zależy zarówno od natężenia dźwięku, charakterystyki jego częstotliwości jak i czasu trwania.
Hałas ma charakter stresowy z kilku względów. Z jednej strony może uszkadzać narząd słuchu, z drugiej wpływa na zmęczenie układu nerwowego oraz powoduje ogólny dyskomfort utrudniając komunikację werbalną.
Hałas wywołuje też w organizmie człowieka zmiany wegetatywne np.: zmiany czynności układu krążenia takie jak zmniejszenie objętości naczyń krwionośnych oraz wyrzutowej i minutowej objętości serca.
U ludzi często narażonych na działanie hałasu występuje ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego i zapadnięcia na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy.
W PRZECIWIEŃSTWIE DO WIELU INNYCH WPŁYWÓW OTOCZENIA NIE ROZWIJA SIĘ ADAPTACJA FIZJOLOGICZNA DO HAŁASU !
3. WIBRACJE
Drgania o częstotliwości 1 – 100 Hz są szkodliwe dla człowieka, gdyż wywołują tzw. zjawisko rezonansu jakie zachodzi przy bardzo niskich częstotliwościach 1 – 30 Hz. Tkanki absorbują energię drgań. Wpływ wibracji zarówno lokalny jak i ogólny wywołuje w organizmie człowieka bardzo rozległe skutki.
Obejmują one zarówno negatywny wpływ na układ kostno – stawowy jak i na układ wegetatywny. Stwierdzono też ujemny wpływ wibracji na percepcję wzrokową.
4. OŚWIETLENIE
Złe oświetlenie traktuje się także jako czynnik stresowy, gdyż w tych warunkach ludzie są zmuszeni do wypracowania i nauczenia się indywidualnych strategii pokonywania trudności w odbiorze informacji wzrokowej.
Należy tu także wspomnieć o stresowym charakterze migotania światła. Np. wadliwie funkcjonujące świetlówki migocą z częstotliwością 100 Hz wywołując zmęczenie oczu i ogólne uczucie znużenia.
Istotnie stresujący charakter ma też zjawisko oślepienia. Światło będące jego źródłem powoduje odbicie na siatkówce oka. Nadjeżdżający w nocy samochód znajdujący się na przeciw nas i oślepiający długimi światłami zmniejsza widoczność obserwowanego obrazu ponieważ odbicie tego światła dostaje się w obręb stożka rozproszonego światła. Z tych powodów oślepienie utrudnia bardziej obserwację przedmiotów ciemnych niż jasnych.
5. CHRONOBIOLOGICZNE CZYNNIKI STRESU
a) Rytmy biologiczne
b) Rytm około dobowy
PSYCHOLOGICZNE CZYNNIKI STRESU
1. ZAKŁÓCENIA
Zakłócenia są to sytuacje, w których działają jakieś okoliczności szczegółowe zmuszające człowieka do zwiększonego wysiłku. Należy tu wymienić 4 główne, najczęściej występujące klasy sytuacji będących utrudnieniami ( zakłóceniami ):
a) sytuacje konfliktowe – przed człowiekiem pojawia się zadanie wyboru jednej z dwóch przeciwstawnych lecz subiektywnie jednakowo możliwych i ważnych decyzji
b) nieoczekiwany rezultat działania- tj. sytuacja, w której wybierając kierunek działania oczekujemy określonego wyniku, a spotykamy się z efektem przeciwstawnym.
c) sytuacja deficytu czasu i informacji – jest to sytuacja, w której nie bacząc na brak informacji powinniśmy podjąć jednoznaczną, prawidłową decyzję gdyż jesteśmy limitowani czasem.
d) sytuacja nieokreśloności – powstaje przy nieprawidłowej ocenie przeciwstawnych sygnałów awaryjnych i zastosowaniu tej oceny w swoich działaniach.
2. ZAGROŻENIA
Zagrożenia są to sytuacje w których występuje zwiększone prawdopodobieństwo wypadku, uszkodzenia ciała, strat materialnych lub moralnych. Mogą to być zagrożenia zarówno fizyczne jak i społeczne.
Zagrożenie społeczne odgrywa dużą rolę w stresie psychologicznym. Wynika ono z pełnienia wielu ról społecznych od roli ucznia począwszy, a na ważnych funkcjach państwowych skończywszy. Konieczność rywalizacji, poddawanie się permanentnej ocenie ze strony innych (egzaminy, opinie) jest źródłem wielu stresów, wywołujących zagrożenie własnego „ja” oraz naruszenie wartości osób nam bliskich.
Z wielu badań psychologicznych wynika, że zagrożenie, zwłaszcza chroniczne wielu wartości lub systemów wartości wywołuje u człowieka choroby psychosomatyczne, psychonerwice a nawet psychozy.
Stres zagrożenia jest zjawiskiem na tyle złożonym, że nie musi odzwierciedlać stanów rzeczywistego zagrożenia lecz antycypowanego, przewidywanego.
3. PRZECIĄŻENIE
Przeciążenie jest sytuacją trudną wynikającą z wykonywania określonych czynności na granicy swoich możliwości fizycznych lub psychicznych. W psychologii ten rodzaj sytuacji stresowej odróżnia się jedna od „obciążenia” Przez obciążenie rozumie się takie natężenie stresu, który nie prowadzi jeszcze do zaburzeń organizacji czynności człowieka Natomiast przeciążenie (inaczej obciążenie nadmierne) odnosi się do takiego natężenia stresu, które wywołuje wyraźne negatywne zmiany w celowym działaniu człowieka.
4. DEPRYWACJA
a) samotność (osamotnienie) – jest wynikiem odgrodzenia barierą fizyczną, psychologiczną bądź socjologiczną od środowiska zewnętrznego
b) derywowane środowiska wychowawcze- obejmuje to takie instytucje jak żłobki, domy dziecka, domy spokojnej starości. Istotą stresu, który generują te instytucje jest deprywacja wielu ważnych dla życia i rozwoju potrzeb psychicznych oraz brak gratyfikacji uczuciowej.
c) izolacja szpitalna- ma charakter stresowy niezależnie od rodzaju choroby na jaką cierpi pacjent.
SOCJOLOGICZNE CZYNNIKI STRESU początek
a) struktura grupy jako źródło stresu- należy tu wyróżnić
– hierarchię grupy
– role pełnione przez członków grupy
– rodzaj komunikacji
– cel grupowy
– normy grupowe
– strukturę formalną i nieformalną grupy
b) stres organizacyjny dotyczący formalnych liderów
FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA. W SYTUACJI TRUDNEJ
Generalnie zachowanie się człowieka w obliczu sytuacji trudnej może przyjęć kilka postaci:
1. Hipermobilizacji ,
2. Zaburzenia orientacji,
3. Zaburzenia proporcji między czynnościami wytwórczymi i pomocniczymi,
4. Rozpadu struktury czynności,
5. Postawy obronnej,
6. Rezygnacji z działania.
Reykowski – osobowościowe uwarunkowania funkcjonowania w warunkach stresu :
system samoregulacji, w skład którego wchodzą: obraz samego siebie, samoocena, samokontrola, potrzeby, aspiracje. Pojęcie 2 progów odporności:
– próg podniecenia
– próg zaburzenia.
Odporność emocjonalną należy rozumieć dwojako: jako niski stopień wrażliwości na bodźce emocjogenne – odporność na stresory lub zdolność do sprawnego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego – odporność na stres.
3 fazy stresu:
1. mobilizacji – podniesienie zdolności do działania ( procesów intelektualnych ), mobilizacja energetyczna.
2. rozstrojenia – pogorszenie poziomu sprawności funkcjonowania psychicznego, zaburzone proces orientacji i kontroli.
3. destrukcji – czynność nie wykonana poprzez brak możliwości realnej oceny sytuacji, rozpad procesów motywacyjnych i całej struktury czynności. Zmiany w tej fazie są nieodwracalne i prowadzą do chorób psychicznych.
Podaje się, że łączny czas trwania dwóch pierwszych faz wynosi przeciętnie 11 dni. Trzecią fazę jako okres chwiejnej adaptacji cechuje duża zmienność czasu trwania 20 – 60 dni. Podane wartości należy traktować jako orientacyjne, gdyż mamy tu do czynienia z niezwykle skomplikowanym procesem.
Dla funkcjonowania w sytuacjach trudnych duże znaczenie ma subiektywna percepcja sytuacji.
Selye – 3 fazy stresu:
1. alarmowa – ogólna mobilizacja – odpowiedź na sygnał czynnik szkodliwy. Odporność organizmu początkowo maleje z nadwyżką skompensowana.
2. odporności – zaktywizowanie mechanizmów przystosowawczych przeciw stresowi, wzrost odporności organizmu.
3. wyczerpania – utrata odporności, wyczerpanie zasobów przystosowawczych. Stresor zbyt silny lub działał zbyt długo.
R.S. Lazarus – stres to nie tyle brak równowagi między warunkami zadania a możliwościami jednostki ile sposobu w jaki ona ocenia i rozumie swoje relacje z otoczeniem. W tej ocenie odzwierciedla się poczucie zagrożenia, które jest centralnym pojęciem koncepcji. Proces poznawczej oceny sytuacji odbywa się na dwóch poziomach:
1. pierwotna ocena zagrożenia – rozpoznanie znaczenia sytuacji dla podmiotu ( ocena niebezpieczeństwa ),
2. wtórna ocena zagrożenia – ocena własnych możliwości, pokonanie zagrożenia, przezwyciężenie trudnej sytuacji.
ODLEGŁE NASTĘPSTWA SYTUACJI TRUDNYCH
3 grupy następstw: prawidłowe, korzystne, patologiczne.
Następstwa prawidłowe ( fizjologiczne ):
Liczne przeszkody, zbyt trudne zadania, zwłaszcza przy braku źródeł emocji dodatnich prowadzą czasami do nastawienia lękowego. Charakteryzuje je nadmierna gotowość do reagowania lękiem w sytuacji trudnej, również na bodźce sygnalizujące możliwość pojawienia się sytuacji trudnej.
Następstwem frustracji m. in. jest rezygnacja. Może być ona w formie krótkotrwałej apatii bądź też w formie nastawienia rezygnacyjnego tj. względnie trwałej gotowości do rezygnacji.
Do następstw sytuacji trudnych należy również nastawienie odnoszące – polega ono na niesłusznym odnoszeniu do siebie pewnych wydarzeń i jest wyrazem błędnego sądu. Nastawienie to wypływa nieraz z braku akceptacji przez grupę i wtórnej doń nieufności.
Następstwa patologiczne:
Sytuacje trudne zwłaszcza o cechach urazu psychicznego prowadzą niekiedy do następstw patologicznych. O tym czy jakaś sytuacja jest urazem psychicznym ( psychotrauma ) decyduje przede wszystkim sposób jej spostrzegania.
Rodzaje urazów psychicznych:
1. silny bodziec sytuacyjny ( jednorazowy, ujemny bodziec psychiczny )
2. wielokrotne słabe bodźce sytuacyjne ( długotrwałe oddziaływanie ujemnych bodźców psychicznych ).
3. sytuacje konfliktowe.
4. sytuacje frustracyjne.
Urazy psychiczne różnią się ze względu na ich:
– strukturę ( sytuacje frustracyjne i konfliktowe )
– nasilenie
– czas oddziaływania ( doraźne i przewlekłe ).
Następstwa urazów psychicznych:
1. przejściowe obniżenie nastroju i aktywności. Jest to odczyn fizjologiczny ( prawidłowy ) proporcjonalny do siły bodźca – najczęstsza reakcja na sytuację urazową.
2. nerwice – występują dość często, ale nie są tak bardzo rozpowszechnione.
3. zaburzenia psychosomatyczne.
4. psychozy reaktywne – depresja reaktywna, reaktywny stan paranoidalny i inne psychozy reaktywne występujące stosunkowo rzadko.
Następstwa korzystne:
Sytuacje trudne mogą również prowadzić do zmian pozytywnych. Mówią o nich m. in. teorie kryzysu Gerarda Caplana oraz teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego.
Wg. Caplana sytuacja kryzysowa jest silnym stresorem psychicznym, który otwiera przed człowiekiem dwie drogi. Jedna z nich wiedzie do pogłębiającej się dezintegracji zachowania co przejawia się nasileniem objawów nerwicowych lub wystąpieniem psychozy reaktywnej. Druga droga prowadzi do zyskania „ konstruktywnych doświadczeń przystosowawczych „ i większej dojrzałości psychicznej. Teoria dezintegracji w sposób skrajny akcentuje pozytywną rolę zaburzeń nerwicowych, upatrując w nich główne okresy sprzyjające rozwojowi osobowości.
MECHANIZMY OBRONNE OSOBOWOŚCI początek
Sytuacje trudne prowadzą również do uczynnienia mechanizmów obronnych. Mechanizmy obronne osobowości to nawykowe sposoby zachowania obniżające przykre napięcie emocjonalne, najczęściej lękowe i ułatwiające utrzymanie dobrej samooceny.
Tych sposobów zachowania człowiek uczy się od dzieciństwa, zmniejszają one obciążenia emocjonalne, przez co sytuacja nie jest tak trudna do zniesienia, ale problem nie zostaje rozwiązany ani przeszkoda nie pokonana. Są to niejako półśrodki, nie usuwają przyczyn, ale dolegliwość staje się mniej dokuczliwa. Bronią one przed utratą dobrego mniemania o sobie oraz redukują przykre napięcia emocjonalne, przede wszystkim lęk.
Mechanizmy obronne człowiek stosuje wobec siebie, a nie otoczenia – efekt zostaje osiągnięty przez samooszukanie.
Niektóre spośród licznych mechanizmów obronnych to:
1. Racjonalizacja – dobieranie racjonalnego, rozsądnego, ale pozornie tylko słusznego wytłumaczenia dla własnego postępowania, którego prawdziwą przyczynę pragniemy ukryć przed sobą. Przyjęte wytłumaczenie odpowiada zwykle akceptowanym społecznie sposobom zachowania i jest zgodne z korzystnym obrazem własnej osoby, zniekształca natomiast obraz wydarzenia, którego dotyczy.
2. Projekcja – przejawia się przypisywaniem innym własnych niekorzystnych cech – są one rzutowane na zewnątrz.
3. Wyparcie (represja) – polega na usuwaniu ze świadomości, w sposób bezwiedny, myśli, które jasno uświadamiane musiałyby wzbudzić lęk lub poczucie winy.
4. Tłumienie (supresja) – jest procesem częściowo uświadamianej kontroli własnego działania. Skuteczne tłumienie chroni nas przed uczuciem wstydu. Tłumimy też zamiary działań egoistycznych, chociaż w głębi duszy możemy się do nich skłaniać. Inne mechanizmy to:
5. Identyfikacja.
6. Kompensacja.
7. Nadkompensacja.
8. Sublimacja (uwznioślenie).
9. Idee nadwartościowe.
10.Fantazjowanie.
11.Reakcja upozorowana
