Nowelistyczną twórczość Henryka Sienkiewicza (dominowała w jego pisarstwie do r. 1883) można ułożyć w trzy, krzyżujące się, kręgi tematyczne:
— chłopski, — antyzaborczo-patriotyczny, — amerykański (będący wynikiem obserwacji podjętych w podróży do Ameryki w l. 1876-78).
Jako motyw najczęstszy powraca w nich niezawiniona niedola bohaterów:
. bezradność ciemnego i oszukanego chłopa („Szkice węglem”, „Bartek Zwycięzca”),
. bezradność krzywdzonego dziecka („Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”),
. obraz skutków cywilizacji („Orso”, „Sachem”)
Narracja tych utworów oscyluje pomiędzy ujęciem groteskowym (zwłaszcza w nowelach chłopskich) a liryczno-patetycznym. Sienkiewicz zmierzał w stronę umiaru i harmonii stosowanych efektów, dbał o powściągliwość stylistyczną i starał się osiągnąć zwartość kompozycyjną oraz efektowne zakończenie Dużo uwagi poświęcał też elementom opisowym, celując w perspektywicznym ujęciu krajobrazu oraz w oddaniu jego kolorystycznych i świetlnych walorów.
„Bartek Zwycięzca” (1882)
Bartek Słowik z wielkopolskiego Pognębina zostaje powołany do niemieckiego wojsk na wojnę z Francja. Nie rozumie, że walczy za cudzą sprawę, i jest dumny ze zdobytych odznaczeń. Wraca do domu osłabiony i zdemoralizowany. Gospodarstwo podupada i jego żona, Magda, musi zadłużyć się u Niemców. Bartek wdaje się w bójkę z niemieckim nauczycielem, który uderzył jego syna i zostaje skazany na 3 miesiące więzienia. Żona dziedzica Pognębina, pani Jarzyńska, obiecuje pomoc, jeśli w wyborach do berlińskiego parlamentu Bartek będzie głosował na jej męża. Jednak Słowik, posłuszny nakazowi landrata i pruskich oficerów, oddaje głos na niemieckiego kandydata. On też zostaje wybrany. „Zwycięzca spod Sedanu” traci gospodarstwo i musi odsiedzieć karę. Bohater utworu to ofiara antypolskiej polityki pruskiej w Poznańskiem:
— zostaje wcielony do obcej armii i wykorzystany; walczy i naraża swoje życie w imię obcego, wrogiego państwa, zaborcy i gnębiciela narodu polskiego,
— ogłupiony propagandą, walczy dzielnie, z niesłychanym oddaniem, męstwem i zapałem, w czym pomaga mu niezwykła siła fizyczna, poczucie dyscypliny i chłopska zaciętość,
— wierzy naiwnie, że dopomoże tym rodakom z Poznańskiego,
Zaborcy wykorzystują jego bohaterstwo oraz źle pojęte poczucie obowiązku. Za brak pełniejszej świadomości narodowej w masach chłopskich winę ponoszą sfery ziemiańskie i inteligencja.
— leniwy, porywczy, skłonny do pijaństwa, ale pełen wiary w przyszłość powraca do domu,
— tu wierząc w sprawiedliwość broni dziecka krzywdzonego przez nauczyciela,
— nie mając absolutnie rozeznania politycznego i narodowego oddaje swój głos na niemieckiego kandydata,
— pozbawiony gospodarstwa rusza do miasta – „tak odwdzięczyli się Niemcy zwycięzcy spod Gravelotte”.
Chłop spełnia swoje obowiązki wobec państwa, ale ono nic nie robi w jego obronie.
„Szkice węglem” (1877)
2 poł. XIX w., zabór rosyjski. W wójtowej kancelarii we wsi Barania Głowa pisarz gminny Zołzikiewicz namawia wójta Burka, aby zamiast jego syna oddał do wojsk chłopa, Warzona Rzepę.Młoda Rzepowa podoba się pisarzowi. Udaje się więc do zagrody gospodarzy i pod nieobecność męża napastuje młodą kobietę. W obronie gospodyni staje pies. Zdenerwowany pisarz odgraża się, że pośle Rzepę „w sołdaty”. Kilka dni później Burak i ławnik Gomuła upijają Rzepę, a Zołzikiewicz podsuwa mu do podpisania umowę, okłamując, że dotyczy ona lasu. Po przebudzeniu chłop dowiaduje się, że podpisał kontrakt w ramach którego ma pójść do wojsk. Następnego dnia Rzepowie idą do gminy ze skargą. Jednak Zołzikiewicz tak przedstawia sprawę, że Rzepa zostaje skazany na dwie doby więzienia oraz wniesienie opłaty „na kancelaryjne”. W niedziele po nabożeństwie Rzepowa idzie do księdza, by prosić go o pomoc. Duchowny radzi oddać się modlitwie. Z kolei dziedzic Skorabiewski nie chce mieszać się do spraw wsi i chłopów. Rzepowie decydują się przedstawić sprawę naczelnikowi powiatu. Kobieta rusza z małym dzieckiem do miasteczka Osłowice, oddalonego o trzy mile. Dotarłszy na miejsce, jest tak zmęczona, zagubiona i wystraszona, że urzędnicy sądząc, iż jest pijana, odprawiają ją z niczym. W drodze powrotnej dwukrotnie traci przytomność. Tymczasem mąż pije z rozpaczy. Żyd radzi nieszczęsnej, by udała się do Zołzikiewicza. Pisarz natychmiast wykorzystuje okazję i uwodzi kobietę. Po jej powrocie do domu Rzepa zabija ją siekierą i podpala dworskie zabudowania. Z epilogu dowiadujemy się, że pisarz doskonale zdawał sobie sprawę, że dokument podpisany przez Rzepę nie ma żadnej wartości, liczył jednak na ciemnotę chłopów. Uniknąwszy zemsty zdradzonego męża, cieszy się nadal szacunkiem i pełni funkcję urzędniczą. Autor posługuje się tu narracją gawędziarską, obfitującą w liczne dygresje, felietonową, pozornie żartobliwą.
Nowela ukazuje niedolę i wyzysk chłopa w Królestwie po uwłaszczeniu:
Wawrzon Rzepa to:
— ciemny, zacofany, prymitywny i naiwny chłop,
— posiada zaledwie 3 morgi ziemi, na utrzymanie rodziny dorabia praca w lesie,
— przekroczył już wiek poborowy i nie grozi mu pobór do wojsk, ale niepiśmienny i nieświadomy swoich praw daje się zwieść intrydze urzędnika.
Jego żona to:
— łatwowierna i bezkrytyczna kobieta bardzo oddana mężowi i rodzinie,
— z całych sił próbuje pomóc mężowi, ale jej zabiegi nie przynoszą żadnego skutku; popełnia błędy z nieświadomości.
Sprawcami nieszczęść rodziny są na równi:
— pisarz gminny (oszust, łapówkarz i denuncjator, uosobienie negatywnych cech carskiego aparatu władzy; jako młody chłopak brał udział w powstaniu styczniowym, ale schwytany w niewolę szybko zmienił się w szpiega; teraz robi karierę wykorzystując ciemnotę chłopów i ich lęk przed władzą),
— ziemiaństwo (nie interesuje się sprawami chłopów, uchyla od pracy w samorządach wiejskich; obojętne na sprawy wsi),
— kler (obojętny na krzywdę ludzi, koi cierpienia jedynie modlitwą,a w rzeczywistości wspiera bogaczy).
„Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” (1879 r.)
Utwór napisany w formie pamiętnika. Nowela wydana wpierw we Lwowie, pt. „Z pamiętnika korepetytora” (ukazuje stosunki panujące w szkolnictwie warszawskim), następnie w Warszawie, ale ze względu na cenzurę pod zmienionym tytułem. Korepetytor Wawrzynkiewicz wspomina swego ucznia Michasia. Matka chłopca, która straciła męża w Powstaniu Styczniowym, pokładała w synu wielkie nadzieje. Obciążony tą świadomością jedenastoletni uczeń pruskiego gimnazjum tracił zdrowie, ślęcząc nad książkami do późnej nocy. Nie uzyskiwał jednak zadawalających wyników, gdyż nie potrafił znieść szykan narodowych i nienaturalnych warunków nauczania. Usunięty ze szkoły, zachorował na zapalenie mózgu i umarł. Nowela ukazuje los dziecka w szkole zaborczej:
— bezlitosne tępienie wszelkich przejawów polskości poprzez prześladowanie mowy i kultury polskiej oraz dławienie uczuć patriotycznych,
— dręczenie dzieci wrogim systemem (śledzenie, podejrzewanie, straszenie, stosowanie surowych kar),
„Sachem”
Miejscem akcji jest Antylopa, miasto w Teksasie założone przez niemieckich osadników na zgliszczach indiańskiej osady Chiavatty. Jej mieszkańcy (plemię Czarnych Wężów) zostało wymordowane przez osadników. Ostatni przedstawiciel plemienia, syn sachema (wodza), został uratowany z rzezi i wychowany w cyrkowej trupie.
. Utwór porusza kwestię wynaradawiania Indian w Ameryce:
— akcja rozgrywa się ok. 1879 r. i sięga lat 50-tych XIX w., okresu najintensywniejszej kolonizacji Ameryki Północnej,
— bohaterem jest Sachem, Indianin, który pod wpływem środowiska nie tylko zapomniał o swym pochodzeniu, ale wręcz wyparł go się, wyrażając w ten sposób zgodę na los współziomków
. Utwór ukazując tragedię Indian jest wstrząsającym protestem przeciw krzywdzie i tragedii ludzkiej. Wyraźna jest analogia między Indianami w Ameryce a Polakami pod zaborami, poddanymi zabiegom germanizacji i rusyfikacji.
„Orso”
W miasteczku Anaheim w południowej Kalifornii, w Ameryce kończy się winobranie. Przybyli Indianie i Murzyni z gór roztasowują się na ulicach, oczekują na pracę. W miasteczku zagościł również cyrk. Dyrektor Hirsz dba o reklamę przedstawienia. Krzykliwe afisze rozgłaszają, że gwoździem programu jest Orso, „Herkules amerykański” półkrwi Indianin, niezwykły siłacz, który z łatwością unosi piękną tancerkę, Jenny. Niestety robotnicy przepili już większość pieniędzy i przedstawienie nie ma powodzenia. Rozzłoszczony dyrektor za domniemane próżniactwo straszliwą chłosta karze Orso, ale gdy próbuje to samo zrobić z dziewczyną, Indianin staje w jej obronie. Na nic zdała się interwencja czterech rosłych Murzynów. Orso pokonuje wszystkich i razem z Jenny opuszcza cyrk. Z ogromnym trudem przebyli pustynie, a w kanionie w górach Santa Anna stary akwater nakarmił ich i „odtąd troje tych ludzi pędziło życie razem” na odludziu.
Nowela ukazuje stosunek kolonizatorów do ludności miejscowej:
— dwoje nieszczęśliwych artystów cyrkowy Orso (niedźwiedź) i młodziutka Jenny marzą o innym świecie,znanym im z Biblii, jedynej dostępnej im książce,
— tubylcy, na których zainteresowanie przedstawieniem liczył dyrektor, są odrażający ale budzą litość (wiecznie pijani, zarażeni chorobami przywleczonymi przez białych ludzi, żyją niczym niewolnicy na własnej ziemi).
