Rodzina jest podstawową częścią społeczeństwa, w której człowiek uczy się reguł funkcjonowania w rzeczywistości, dzięki której poznaje tradycję i kulturę społeczeństwa, w którym przyszło mu funkcjonować. W niej każdy przyswaja zasady pełnienia ról społecznych jemu przypisanych. Najistotniejszą sprawą jest więc prawidłowe funkcjonowanie rodziny tak, aby przygotowała ona członka społeczeństwa postępującymi zgodnie z powszechnie uznawanymi zasadami.
Rodzinę tworzą osoby powiązane dwoma, a najczęściej trzema rodzajami stosunków. Jeden układ występuje między małżonkami na mocy ich wzajemnej decyzji wspólnego życia, popartej najczęściej aktem prawnym, obrzędem religijnym itp. Drugi układ tworzą stosunki między małżonkami, którzy stają się rodzicami, a ich dziećmi. Mogą to być dzieci naturalne, czyli powiązane z rodzicami więzami krwi, bądź przysposobione, czyli powiązane więzami prawnymi, które są dopełniane więzami osobowymi. Te dwa podstawowe układy stosunków mogą być, i najczęściej są, wzbogacane kolejnym, trzecim, które powstaje między rodzeństwem w przypadku większej liczby dzieci niż jedno dziecko w rodzinie. Te trzy układy stosunków są ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie się przenikają i dopełniają .
Dla swoich członków rodzina jest grupą pierwotną i podstawową, formalną i społecznie uznaną. Podlega pieczy i kontroli społeczeństwa .
Rodzina mała, nazywana też dwupokoleniową lub podstawową, składa się z rodziców i ich dzieci mieszkających razem i prowadzących wspólne gospodarstwo domowe. Rodzina mała jest osadzona w szerszej mikrostrukturze społecznej dzięki powiązaniom z dalszymi krewnymi , dzięki czemu stanowi podstawową jednostkę rodziny wielkiej, czyli wielopokoleniowej.
Rodzina może mieć bardzo różną strukturę i bardzo zróżnicowany zasięg. Wynika to przede wszystkim z indywidualnej historii rodziny, a ta, jak wiadomo, nie powstaje tak po prostu. Najpierw musi powstać sama struktura rodziny. Jak przebiega ten proces? Najlepiej przedstawił to w swojej książce Z. Tyszka , wymieniając kilka faz tworzenia się rodziny.
Bez wątpienia, aby zaistniała rodzina, musi spotkać się dwoje ludzi przeciwnej płci. Zaczynają się ze sobą spotykać, by po jakimś czasie podjąć decyzję o małżeństwie. Ale oczywiście nie w każdej kulturze proces ten przebiega tak samo. W niektórych społecznościach małżeństwa kojarzone są przez rodziny przyszłych małżonków, którzy najczęściej po raz pierwszy widzą się podczas ślubu. Aczkolwiek w kulturze europejskiej często to właśnie rodzice decydują, jeśli nie bezpośrednio, to przynajmniej pośrednio, o wyborze partnera życiowego dla swojego dziecka. Często bowiem zdarza się tak, że oddziałują oni na psychikę swojego potomka, starając się pokierować nim tak, by wybrał osobę uznaną przez rodziców za odpowiednią. Nierzadko rodzice narzucają pewne wzorce, które w procesie socjalizacji są tylko utrwalane, a które jednostka socjalizowana zaczyna uznawać za swoje.
Współczesne narzeczeństwo rozumiane jest nieco inaczej, niż przed kilkudziesięciu laty. Obecnie mówi się raczej o byciu z sobą, pomijając kwestię ewentualnego zamążpójścia. To bycie razem sprowadza się przede wszystkim do wspólnych spotkań, wspólnego spędzania wolnego czasu, choć niejednokrotnie młodzi decydują się zamieszkać razem, aby sprawdzić, czy mogą podjąć dyskusję na temat ewentualnego zawarcia małżeństwa.
Współcześnie sama instytucja narzeczeństwa funkcjonuje więc w zredukowanej postaci, jakkolwiek występuje jeszcze niekiedy w bardziej rozwiniętej formie. Współczesne narzeczeństwo sprowadza się do ustnej umowy zawartej między partnerami, mającymi zamiar w przyszłości się pobrać. O tej decyzji informowana jest najbliższa rodzina obu partnerów .
Obecnie coraz częściej zdarzają się wypadki, że prywatna umowa między partnerami co do zawarcia w przyszłości małżeństwa nie podlega żadnej instytucjonalizacji. Otoczenie spodziewa się, że prawdopodobnie się pobiorą, ale przypuszczeń tych nie wspierają żadne instytucjonalne symptomy. Jest to coś w rodzaju nieformalnego narzeczeństwa. Służy ono lepszemu wzajemnemu poznaniu się kandydatów do małżeństwa .
Ten proces poznawania się może również wiązać się z decyzją o wspólnym zamieszkaniu. Ludzie pragnący wstąpić w przyszłości w związek małżeński podejmują ten krok w celu lepszego poznania partnera i jego zachowań na co dzień. W Polsce ten model nie jest jeszcze zbyt popularny, ale daje się już zauważyć wzrost liczby ludzi decydujących się na życie w konkubinacie. Wiąże się to już nie tylko z chęcią poznania partnera, ale i z pewnymi względami ekonomicznymi.
Niezwykle ważną rzeczą jest przygotowanie młodych ludzi do podjęcia ról małżeńskich i rodzicielskich, gdyż ich dojrzałość do podjęcia tych ról dość często jest niewystarczająca.
Kolejna faza cyklu rozwoju rodziny małej to młode małżeństwo. Bardzo istotne jest przede wszystkim zjawisko wzajemnego przystosowania się współmałżonków do siebie i do instytucji małżeństwa, a więc tworzenie więzi małżeńskiej. Jest to niezwykle istotnym elementem sukcesu małżeńskiego. Małżeństwo zaczyna w miarę możliwości organizować swój dom, wspólne własne miejsce zamieszkania.
Z chwilą urodzenia się w określonym małżeństwie dziecka zaczyna się następny etap rozwoju rodziny. Mamy już wówczas do czynienia z małą rodziną pełną, gdyż do instytucji małżeństwa dołącza się instytucja rodzicielstwa, a w grupie rodzinnej pojawia się stosunek rodzicielski. Rodzina przeorganizowuje swój tryb życia. Obowiązki rodzicielskie zmieniają układ więzi wewnątrzrodzinnych. Wejście w role rodzicielskie powoduje dalszy proces socjalizacji współmałżonków w rodzinie, które można nazwać dorastaniem do ról rodzicielskich .
Elementarnymi składnikami struktury pełnej rodziny małej są jej członkowie. Relacje są następujące: 1) być ojcem,
2) być mężem, 3) być matką, 4) być żoną, 5) być synem, 6) być bratem, 7) być córką, 8) być siostrą .
Pozycje społeczne poszczególnych członków rodziny są pochodną charakteru stosunków, które ich łączą. Ogólnie rzecz biorąc pozycja społeczna członka rodziny jest to miejsce, jakie zajmuje on w hierarchii społecznej wymienionej grupy. Ze względu na istnienie wspomnianej hierarchii występują w grupie niższe i wyższe pozycje społeczne. Najwyższą zazwyczaj ma mąż, aczkolwiek zdarzają się rodziny, gdzie życie skoncentrowane jest wokół matki – zwłaszcza jeśli nie pracuje lub pracuje w mniejszym wymiarze godzin. Dysponuje budżetem rodziny, decyduje o bieżących zakupach, nadaje kierunek wychowaniu dzieci, systematycznie kontroluje dzieci w zakresie wypełniania obowiązków oraz zgodności zachowań z obowiązującymi .
Kolejne stadium to stadium odchodzenia dzieci z rodziny. Na ogół w tym okresie rzadko spotykamy małe dzieci, we współczesnych rodzinach różnica wieku nie jest bowiem zbyt duża. Najstarsze dziecko opuszcza już jako dorosły osobnik dom rodzicielski, a pozostałe rodzeństwo jest już co najmniej w wieku dorastania. Opiekę fizyczną nad dziećmi rodzice mają już dawno poza sobą, wykonali też już znaczną część obowiązków wychowawczych. Mają więc więcej czasu dla siebie .
Końcowe stadium rodziny, zwane stadium małżeństwa odłączonego od dzieci, rozpoczyna się wówczas, gdy ostatnie dorosłe dziecko odłączy się na stałe od rodziny pochodzenia, usamodzielniając się. Materialne i pozamaterialne obowiązki rodziny znacznie się zmniejszają. Kończy się wieloletnia odpowiedzialność za dzieci, następuje metrażowe rozgęszczenie mieszkania. Jednak samopoczucie osamotnionej pary małżeńskiej jest zazwyczaj ambiwalentne. Odejście dorosłych dzieci jest bowiem zapowiedzią zbliżającej się starości. Trzeba przeorganizować swe życie, niejednokrotnie zmienić też hierarchię wartości i celów, jeśli nadal chce się żyć względnie pełnym jeszcze życiem . Oczywiście kontaktu z dziećmi nie ulegają zerwaniu, a jedynie małemu rozluźnieniu. Najlepszym czynnikiem wzmacniającym są oczywiście wnuki, które stanowią bezpośredni powód angażowania się, czy raczej włączania się dziadków w cykl życia rodziny podstawowej. W tym momencie pojawiają się podwaliny dla powstania rodziny wielopokoleniowej, zwłaszcza jeśli z młodymi zamieszka któreś z rodziców.
Z tematem rodziny małej wiążą się oczywiście bezpośrednio pełnione przez nią funkcje. Jedną z najważniejszych jest zapewne funkcja socjalizacyjna. Bardzo ważny jest proces wrastania jednostki w kulturę społeczeństwa oraz subkulturę środowiska. Rodzina nowoczesna, stwarzająca warunki wspólnoty intelektualnej i moralnej, stanowi bardzo istotny czynnik pośredniczący między jednostką a społeczeństwem jako całością. Wywiera ona bardzo duży wpływ na ustalenie zakresu i charakteru partycypacji kulturalnej swych członków i jest ogniwem kształtowania się opinii i postaw .
Niezwykle istotne jest włączenie jednostki w procesie socjalizacji w system ról społecznych. Jest to jeden z podstawowych mechanizmów socjalizacji, zachodzących właśnie w rodzinie małej. Biologiczne dyspozycje jednostki zostają włączone do wzorów kulturowych wielu ról społecznych. Rola społeczna dziecka od chwili urodzenia obejmuje, z jednej strony, obowiązek dorosłych dbania o zaspokojenie jego potrzeb organicznych, odpowiadania na przejawy jego popędów biologicznych, pomocy i nadawania kierunku jego zachowaniu się nerwowo-mięśniowemu, nagradzania biologicznie motywowanego zachowania się uważanego za pożądane i przeciwdziałania zachowaniu się uważanego za niepożądane, pobudzania rozwoju doświadczeń zmysłowych i symbolicznych. Z drugiej strony spotykamy się ze wzrastającymi oczekiwaniami dorosłych, że dziecko będzie pozytywnie reagować na ich czynności oraz zaakceptuje przekazywaną mu myśl, iż tak właśnie obowiązane jest postępować .
Rola społeczna nie jest samoistnym elementem zawieszonym w amorficznej masie społecznej; jest elementem strukturalnym grup i kręgów społecznych, które nadają jej określoną treść i sens. Rola społeczna może być pojmowana jedynie jako element ról społecznych, zorganizowanych w ramach grupy społecznej, kręgu czy instytucji. Związek roli zarówno z osobowością jak i społeczeństwem, jego kulturą i subkulturami najsilniej zaznacza się w ramach grup małych. Stąd też płynie ich ogromna, socjalizująca rola. Socjalizowane są zarówno jednostki niedorosłe, jak i dorosłe. Podjęcie każdej nowej, istotniejszej roli przez człowieka, powoduje skutki socjalizacyjne. Trzeba się przystosować do nowej roli, a także do oddziaływania ról, które z nową rolą są w interakcji. Tyszka dokonał ogólnej klasyfikacji socjalizujących elementów rodziny :
• mamy do czynienia z oddziaływaniem poszczególnych ról rodzinnych na osobowość pełniących je osób; jednostka internalizuje normatywne, behawioralne i związane z działaniem składniki pełnionych ról
• spotykamy się z oddziaływaniem systemu powiązanych ze sobą ról rodzinnych oraz oddziaływaniem ich interakcji
• dostrzegamy wpływ materialnego i kulturalnego środowiska domu rodzinnego na osobowość jej członków, a szczególnie na osobowość dzieci.
W dalszej części publikacji Tyszka dokonał rozróżnienia oddziaływań rodzinnych:
• oddziaływania niezamierzone, obojętne z wychowawczego punktu widzenia
• rodzinne oddziaływanie niezamierzone, instrumentalne, nieobojętne z wychowawczego punktu widzenia, mogące mieć wpływ dodatni lub ujemny
• rodzinne oddziaływanie niezamierzone sytuacyjne – wychowanie przez życie
• zamierzone oddziaływania rodziny na dziecko, będące oddziaływaniem wychowawczym sensu stricto
• regulatywne działania rodziny selekcjonujące oddziaływanie czynników poza rodzinnych.
Wg tego samego autora funkcja socjalizacyjna rodziny polegałaby na wypełnieniu następujących zadań:
• przekazywanie potomstwu wiedzy o świecie przyrodniczym i społecznym, co staje się podstawą racjonalnego zachowania i działania socjalizowanej jednostki;
• wdrożenie umiejętności i nawyków posługiwania się przedmiotami otaczającego świata – zwłaszcza przedmiotami kultury materialnej;
• wdrażanie zachowania i działania adekwatnego do wymogów społecznych danego społeczeństwa i środowiska – internalizacja norm i wzorców;
• przekazywanie potomstwu systemu wartości uznawanych i stosowanych w ocenach przez dane społeczeństwo i dane środowisko, system ten w miarę postępów socjalizacji stymuluje motywację do działania i zachowania się dzieci oraz w coraz większej mierze wyznacza ich cele działania;
• internalizowanie sposobów działania mających prowadzić do wskazanych celów
• przekazywanie dorobku społeczeństwa w zakresie kultury duchowej.
Socjalizacja rodzinna realizuje się poprzez przykład i naśladownictwo, system nakazów i zakazów, poprzez działalność inspirującą ze strony osób socjalizujących pobudzającą odpowiednio ukierunkowaną aktywność wychowanka oraz poprzez system kontroli społecznej współwystępujący z systemem szeroko rozumianego nagradzania i szeroko rozumianej represji .
Bez wątpienia rola rodziny małej w społeczeństwie jest ogromna. To przecież system rodzin małych tworzy całą społeczność. Jedna rodzina wyłamująca się z systemu może naruszyć całą jego strukturę. Należy więc przede wszystkim zadbać o prawidłowy rozwój rodziny małej, w celu uzyskania zdrowego i silnego społeczeństwa.
