ŚWIADCZENIA PIENIĘŻNE I ODSETKI.
Świadczenie pieniężne stanowi najczęściej spotykany typ świadczeń występujących w stosunkach zobowiązaniowych. Polega ono na przekazaniu z majątku wierzyciela określonej wartości ekonomicznej pod postacią sumy pieniężnej wyrażonej w jednostkach pieniężnych (w złotych).
Do zobowiązań pieniężnych odnoszą się na gruncie prawa polskiego trzy fundamentalne zasady:
1. walutowości
2. nominalizmu
3. waloryzacji
1. Zasada walutowości sprowadza się w sumie do tego, że zobowiązania pieniężne na obszarze R.P. mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim – z wyjątkami.
2. Zasada nominalizmu mówi o tym, że zobowiązanie pieniężne zostaje spełnione przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili jego powstawania. U podstaw obowiązywania zasady nominalizmu leży założenia, iż wartość pieniądza się nie zmienia. W praktyce jednak siła nabywcza pieniądza ulega ciągłym zmianom, w Polsce – ciągłemu spadkowi. Zastosowanie tej zasady do zobowiązań trwających dłuższy okres prowadzi do pokrzywdzenia wierzyciela, gdyż uzyskując od dłużnika kwotę na jaką opiewa zobowiązanie, otrzymuje on w praktyce niższą wartość ekonomiczną od tej, jaką miała wierzytelność w chwili jej powstania.
Zasada nominalizmu jest powszechnie przyjętą zasadą w prawie polskim. Wiąze się ściśle z zasadą jedności waluty na danym terenie, kraju, np. złoty, frank, marka. Pozwala ona rozstrzygnąć przypadek, kiedy pomiędzy dniem powstania zobowiązania pieniężnego a dniem wymagalności świadczenia następuje zmiana ustroju pieniężnego. Wskazuje bowiem, że akt ustawowy wprowadzający zmianę tą określa, jaka ilość nowych środków płatniczych umarza zobowiązanie wyrażone w dawnej walucie.
3. Przeciwieństwem zasady nominalizmu jest zasada waloryzacji, która opiera się na założeniu, że świadczenie pieniężne ma na celu dostarczenie wierzycielowi tej samej wartości ekonomicznej, jaką reprezentowała wierzytelność w chwili jej powstania. Dochodzi ona do głosu, gdy z powodu zachwiania równowagi gospodarczej w stosunkach związanych z wymianą dóbr i usług, w których uczestniczy pieniądz, dojdzie do poważniejszych wahań między wartością nominalną i wartością nabywczą pieniądza. W interesie strony ewentualnie pokrzywdzonej staje się konieczne przywrócenie zachwianej równowagi przez waloryzację świadczenia.
Waloryzacja będzie polegać na ustaleniu zniżki lub (w przypadku pokrzywdzenia wierzyciela) dopłaty do sumy nominalnej. W takiej sytuacji przyjmuje się za miernik wartości (przelicznik) inne dobra, np. waluty obce, kruszce szlachetne. Waloryzacja ma na ogół miejsce z inicjatywy ustawodawcy i on to wówczas decyduje o jakości i efektach miernika, który przy przerachowaniu należności ma doprowadzić do zrównoważenia zachwianych interesów stron w stosunku zobowiązaniowym. Waloryzacja może być też podejmowana z inicjatywy sądów, wtedy sposób i skala przerachowania zobowiązań podlega tylko im.
Przypadki waloryzacji sądowej z powołaniem na idee słuszności – waloryzacja ex aequeo et bono – miały miejsce w Polsce w 1918 r. (okres inflacji i spadku siły nabywczej marki polskiej), a waloryzacja ustawodawcza nastąpiła dopiero w 1924 r. wraz z reformą walutową.
Obowiązujące dzisiaj uregulowanie problematyki nominalizmu i waloryzacji wprowadzone zostało nowelą k.c. z 28.07.1990 r. Podstawowe znaczenie na tym polu ma art. k.c., który wszedł w życie z dniem 01.10.1990 r. Według tego art. § 1 k.c. w dalszym ciągu obowiązuje zasada nominalizmu w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych od chwili ich powstania – verba legis: \”Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy stanowią inaczej \”. Przepis powyższy dopuszcza jednak waloryzację świadczeń pieniężnych na mocy przepisów szczególnych, tzw. waloryzację ustawową, jako wyjątek od zasady nominalizmu. Niezmiernie istotne wyjątki od zasady nominalizmu zawarte są w art. § 2 i § 3 k.c., dopuszczających waloryzację umowną i sądową.
Na podstawie art. § 2 k.c. strony zawierające umowę mogą zastrzec, że wysokość świadczenia pieniężnego będzie ustalona wg innego niż pieniądz miernika wartości. Zgodnie z tym przepisem strony mogą stosować klauzule indeksowe, przez odwołanie się przy ustalaniu wysokości świadczenia pieniężnego do wartości złota, zboża, kamieni szlachetnych itp. Dopuszczalne jest odwołanie się walut obcych (klauzule walutowe), ale niedopuszczalne jest wyrażenie samego świadczenia w tejże walucie, co byłoby sprzeczne z zasadą walutowości.
Waloryzację sądową przewiduje art. § 3 k.c., zgodnie z którym w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd może – na żądanie zainteresowanej strony zobowiązania – po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego:
– zmienić wysokość świadczenia pieniężnego
– sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub w umowie.
Z żądaniem waloryzacji sądowej nie może wystąpić podmiot prowadzący przedsiębiorstwo, jeżeli jego świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.
Od waloryzacji należy odróżnić denominację złotego dokonaną w Polsce z dniem 1 stycznia 1995 r. Denominacja wiąże się z wprowadzeniem nowej waluty krajowej i prostym przerachowaniem sum świadczeń pieniężnych. Denominacja nie prowadzi więc bezpośrednio do waloryzacji świadczeń pieniężnych.
Odsetki są zawsze świadczeniem ubocznym, realizowanym z reguły w takich samych przedmiotach, co świadczenie główne i w wysokości obliczonej wg pewnej stopy procentowej oraz w stosunku do czasu korzystania z przedmiotów objętych świadczeniem głównym. Odsetki pełnią funkcję wynagrodzenia za korzystanie z czyjegoś kapitału (pieniędzy lub rzeczy rodzajowo oznaczonych). Roszczenie o odsetki ulega przedawnieniu w terminie przewidzianym dla świadczeń okresowych (3 lata), niezależnie od charakteru długu głównego (może się on przedawniać po upływie okresu krótszego niż 3 lata lub po upływie 10 lat). Odsetki należą się wówczas gdy wynikają z umowy lub z ustawy(obecnie jest to 46 % w stosunku rocznym).
Art. 482 k.c. wprowadza zakaz anatocyzmu, tj. pobierania odsetek od odsetek. Zakaz ten nie odnosi się do pożyczek długoterminowych, udzielanych przez instytucje kredytowe.
LITERATURA:
1. \”Zobowiązania – zarys wykładu\”, Witold Czachórski, PWN, W-wa 1995 r., s. 61-69.
2. \”Zarys prawa cywilnego i rodzinnego\”, Filipiak, Mojak, Nazar i Niezbecka, s. 250-252.
3. \”Kodeks cywilny z komentarzem\” w opracowaniu Grażyny Zdziennickiej-Kaczochy; Sigma, Skierniewice 1996 r.
