Dzieje teatru
Bardzo ważny jest fakt, że w oświeceniu zaistniała scena Teatru Narodowego – odgórną decyzją króla. Zaczęła w Polsce działać pierwsza zawodowa scena, teatr publiczny – na wzór ośrodków zagranicznych. Otwarcie nastąpiło dokładnie 19 XI 1765 roku, a zagrano komedię J. Bielawskiego pt. Natręci. Do tej pory, owszem działały w Polsce teatry, ale nie publicznie. Była to scena królewska Władysława IV, teatry szkolne jezuitów i pijarów, teatry w rezydencjach magnackich (np. Radziwiłłów w Nieświeżu, Czartoryskiej w Puławach czy Lubomirskich w Łańcucie. Grały tam zaproszone trupy zagraniczne lub amatorzy, repertuar także zza granicy lub własne utwory sceniczne magnatów.
Teatr Narodowy stał się czymś zupełnie nowym – nową, inną doktryną teatralną naszych czasów, miał podejmować tematykę współczesną i kształtować światopogląd społeczeństwa. Na początku przez kilka lat funkcjonowania teatru, w repertuarze dominowały komedie Franciszka Bohomolca. Wykorzystywał wprawdzie ów komediopisarz zachodnie wzorce komedii, ale propagował ideały oświeceniowe, były prawe i poczciwe w wymowie, lecz nużyły dydaktyzmem. Grywano więc także dzieła francuskie (oczywiście Moliera) i pokazali się światu Polacy: Franciszek Zabłocki (jego Fircyk w zalotach grywany jest do dziś), Stanisław Trembecki i Józef Wybicki.
Odkąd kierownictwo Teatru przejął Wojciech Bogusławski – scena polska stała się sceną propagowania ideałów narodowych w duchu stronnictwa patriotycznego. Grano operę narodową, komedie polityczne, a nawet dramaty historyczne. Natomiast najsłynniejsze dzieło Bogusławskiego, to Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (premiera odbyła się 1 marca 1794 roku, trzy tygodnie przed wybuchem powstania kościuszkowskiego
Znaczenie teatru
W okresie oświecenia teatr publiczny pełnił bardzo ważną rolę. Wychowywał ówczesnego obywatela. Uczył go krytycznie myśleć i widzieć wady ustroju, w którym żył. Walczył o język narodowy. Propagował postępowe reformy państwowe. Jego działalność szczególnie wzrosła w czasie Sejmu Czteroletniego. Obok sztuk rozrywkowych wystawiał utwory, które w sposób pośredni lub bezpośredni nawiązywały do życia politycznego kraju, propagowały nowe idee oświeceniowe, domagały się przeprowadzenia w Polsce reform politycznych i społecznych w myśl założeń społecznych i humanitarnych. Dla teatru tworzyły najlepsze pióra epoki – Bohomolec, Niemcewicz, Zabłocki. Ulubionym gatunkiem ściągającym liczną widownię były komedie, które realizowały hasło: „bawiąc-uczyć!”. Najważniejszą osobą teatru , jego funkcjonowania i upowszechniania był jego długoletni dyrektor Wojciech Bogusławski.
Ludzie teatru oświecenia
Wojciech Bogusławski – niewątpliwie najważniejszy człowiek teatru oświeceniowego, dyrektor Teatru Narodowego w najgorętszym okresie epoki, bo podczas Sejmu Czteroletniego i czasu reform, prób ratowania ojczyzny. Teatr był wówczas bardzo ważnym miejscem politycznym – widownia reagowała żywo, niemal jak posłowie w sejmie, a to co pokazywano na scenie kształtowało opinię publiczną. A że podejmowano tematykę obywatelską wiemy już po zapoznaniu się zPowrotem posła J.U. Niemcewicza. Boguslawski jest autorem wlasnie „Krakowiaków i górali”, sztuki przesyconej aluzjami i watkami patriotycznymi. Jest to sztuka dosc niezwykla. Autor zerwal w niej z dotychczasowym czerpaniem z wzorów obcych. Zamiast tego osadzil jej akcje w podkrakowskiej wsi, a jej bohaterami uczynil chlopów. Nastapilo w niej takze zbratanie chlopów i górali, co stanowilo wyrazna wskazówke dotyczaca przyszlej drogi Rzeczypospolitej.Utwór ten uznawany jest za szczytowy punkt rozwoju sceny narodowej, no i bylo to wydarzenie nie tylko towarzyskie, artystyczne, ale i polityczne.
Franciszek Bohomolec – najstarszy z oswieceniowych komediopisarzy. Jego model komedii swieckiej utrwalil sie na dlugo, to wlasciwie on wprowadzil nowoczesna komedie w stylu francuskim do Polski. Czesto czerpal z obcych wzorców fabularnych, z tym, ze osadzal postaci i zdarzenia w polskich realiach, czesto tez wykorzystywal schemat Molierowski.Osmieszal sarmatyzm, a za wzór podawal Francje i kreowal obraz nowoczesnego Polaka. Krytykowal cudzoziemszczyzne i zabobony ludowe.
Franciszek Zablocki – aktywnosc tego komediopisarza przypada na czasy stanislawowskie i uwaza sie Zablockiego za wielkiego poprzednika Fredry. Komedie Zablockiego dotycza swiata Sarmatów, oparte sa o zywy dialog i intryge, z reguly nieporozumienie i perypetie bohaterów wynikaja z zabawnej pomylki. Zablocki napisal ponad 50 sztuk! Do naszych czasów przetrwalo 22, a wciaz zywy pozostal Fircyk w zalotach i Sarmatyzm.
Od początku istnienia sceny narodowe podejmowano tematykę obywatelską
W Teatrze Narodowym grywano komedie polityczne z Powrotem posla na czele (w goracych czasach sejmowych). Oprócz tego komedie obyczajowe (Zablockiego i innych), dramy mieszczanskie – adaptacje dziel europejskich, równiez dramy historyczne oraz opery – tlumaczone lub polskie, jak Cud mniemany… Boguslawskiego.
Publicznosc ówczesnego teatru byla juz calkiem wyksztalcona, zywo reagowala na to co dzieje sie na scenie, a wywodzila sie tak samo z kregów mieszczanskich jak szlacheckich, przychodzila juz do teatru inteligencja miejska, a nawet plebs. Kierownictwo teatru musialo liczyc sie z upodobaniami i gustami widowni, zaczely bowiem juz wówczas dzialac prawa rynkowe.
