Tematy i gatunki literackie charakterystyczne dla epoki baroku W zakresie gatunków literackich barok przejal wzorce uksztaltowane wczesniej. W obrebie liryki pozostal wierny wiekszosci uznanych gatunków literackich, przejal elegie, sonety, sielanki, hymny, a takze rózne gatunki poezji retorycznej i dworskiej: od wierszy ulotnych o charakterze towarzyskim, poprzez aktualna poezje polityczna, az do metafizycznych medytacji. Barok pozostal wierny zespolowi tradycyjnych alegorii. Ksztaltowal równiez wlasne obrazy, niekiedy z zalozenia niejasne. Epika. W okresie baroku w Europie dominowaly romanse rycerskie i romanse pastoralne (pastoralne = pasterskie; byl to charakterystyczny wytwór kultury dworskiej – przedmiotem tych romansów bylo zycie pasterzy, traktowane podobnie jak w sielance. W idyllicznym otoczeniu i pasterskim przebraniu przedstawiano przygody – glównie milosne – osób z wyzszego towarzystwa). Nastapil bujny rozwój takich gatunków pismiennictwa, jak pamietniki i relacje z podrózy. Nadal – jak w póznym renesansie – duza popularnoscia cieszyly sie poematy epickie. Niedoscignionym wzorem dla twórców barokowych – licznie nasladowanym – byla Jerozolima wyzwolona T. Tassa. Mimo dominujacej roli czynnika religijnego i dzialalnosci zakonu jezuitów, duzy wplyw na rozwój kultury barokowej mialy takze instytucje swieckie: dwory królewskie i magnackie. Wlasnie im zawdzieczamy narodziny jednego z podstawowych wytworów XVII-wiecznej kultury – opery. Opera. Widowisko slowno-muzyczne, uksztaltowane u schylku XVI wieku we Florencji przez pisarzy i muzyków, którzy dazyli do odrodzenia tragedii greckiej. W okresie baroku opera miala wylacznie powazny charakter. Tematy do niej czerpano z mitologii badz historii starozytnej. Na przelomie XVII i XVIII stulecia uksztaltowala sie opera komiczna – libretto mialo tu charakter zartobliwy i lekki. Prawdziwe triumfy opera swiecila w dwóch nastepnych stuleciach: w wieku XVIII i XIX. W zwiazku z duzym zapotrzebowaniem na libretta dzialali wówczas pisarze, którzy zajmowali sie prawie wylacznie tym gatunkiem. Libretto (z wloskiego) – tekst literacki do wiekszego utworu muzyczno-wokalnego: np. opery, operetki, musicalu, oratorium. Poza opera w czasach baroku rozwijal sie teatr jezuicki. Sceny teatralne istnialy przy licznych wówczas szkolach jezuickich. Grano na nich przedstawienia z tekstami religijno-dydaktycznymi. Tematy czerpano z Biblii i zywotów swietych. Aktorami byli uczniowie. Poza aulami szkolnymi wystawiali oni przedstawienia takze na placach miejskich. W Polsce wazna role w rozwoju teatru odegral teatr dworski Wladyslawa IV. XVII wiek kontynuowal dramat elzbietanski, w którym zaznaczyly sie wplywy baroku. Istotna role odegrala tu twórczosc wybitnego dramaturga hiszpanskiego Calderona (1600-1681). Calderon de la Barca byl autorem okolo 300 utworów, w tym komedii, dramatów historycznych i wspólczesnych, utworów filozoficznych. Najbardziej znane to: Alkad z Zalamei , Ksiaze niezlomny , Zycie snem . Zgodnie z estetyka baroku dramaty Calderona byly pelne gwaltownych kontrastów i rzeczy niesamowitych, zarówno w portretach psychologicznych postaci, jak i w sferze stylistyki. Romantycy podziwiali Calderona na równi z Szekspirem, uwazali go za sprzymierzenca w walce z klasykami. Tematy literackie, popularne w okresie baroku, dotyczyly glównie zagadnien religijnych, moralnych, politycznych, a takze dworskich. W Polsce rozwijal sie zwlaszcza nurt dworski (J. A. Morsztyn), obywatelsko-religijny (W. Potocki), pamietnikarski (J. Ch. Pasek), liryka milosna i refleksyjna (D. Naborowski). A oto dokladniejsze omówienie niektórych gatunków charakterystycznych dla epoki baroku: Sonet – utwór poetycki, skladajacy sie z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o scislym rozkladzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogól czesc opisowa lub narracyjna, natomiast 6 koncowych stanowi czesc refleksyjno-uogólniajaca. Sonet zrodzil sie w XII w. we Wloszech (nazwa), rozwiniety zostal przez A. Dantego i F. Petrarke. Ustalil sie wtedy typ, tzw. sonet wloski, o rozkladzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnil sie w ciagu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Williama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mial zmodyfikowany uklad rymów (w koncowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). Sonet do literatury polskiej wprowadzili: J. Kochanowski i M. Sep-Szarzynski. W nowszych czasach ustalila sie wloska postac sonetu. Uprawiany w róznych okresach literackich, uwazany za forme szczególnie trudna, pojmowany byl jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm – A. Mickiewicz i J. Slowacki, pozytywizm – A. Asnyk, Mloda Polska – J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, wspólczesnie – J. Iwaszkiewicz, A. Slonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski). Epos rycerski – najstarszy gatunek epicki, wywodzacy sie z ludowych podan o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszlosci; sa to dluzsze utwory, najczesciej wierszowane; zródlem eposów byly mity, podania i basnie; epos rycerski uksztaltowal sie w sredniowieczu. Pamietnik – gatunek pismiennictwa uzytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pieknej – pisane w pierwszej osobie wspomnienia z zycia prywatnego i publicznego. W odróznieniu od dziennika, pamietnik pisany jest z perspektywy pózniejszej od calosci przedstawionych wydarzen i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamietników rzeczywistych ze wzgledu na ich wartosc literacka zalicza sie obecnie do literatury pieknej ( Pamietniki J. Ch. Paska). Powiesci pisane w formie pamietnika pozwalaly usunac posrednictwo narratora, zblizyc czytelnikowi perspektywe postaci. Pojawily sie zwlaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Mlodej Polski). List – gatunek wywodzacy sie ze starozytnosci (Horacy), uprawiany glównie w okresie klasycyzmu, zwiazany z kultura dworska, wprowadzajacy rozwazania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Rama utworu byla konwencja komunikacji listownej; list siegal do epistolografii (sztuki pisania listów) uzytkowej. Obowiazywala w nim stosownosc stylu do tresci oraz do rodzaju stosunków miedzy dwiema stronami komunikacji (w liscie kierowanym do przyjaciela dopuszczane byly tony bardziej osobiste). W liscie mozliwa byla wieksza swoboda, obnizenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko siegano po forme listu z podrózy. W liscie okolicznosciowym, czestym w okresie oswiecenia, dopuszczalne byly blahsze tresci. Od ody list róznil sie przed wszystkim powsciagliwoscia tonu, refleksyjnoscia. List w Polsce byl rozpowszechniony w okresie oswiecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybral charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Slowackiego, C. Norwida ( Do obywatela Johna Brown ).
