Jeziorem jest naturalny zbiornik śródlądowy stanowiący wypełnione wodą zagłębienie terenu o brzegach ukształtowanych pod wpływem działania falowania i prądów wodnych, charakteryzujący się stosunkowo powolną wymianą wody.
Powstanie jeziora zależy od procesów rzeźbiących powierzchnię Ziemi (prowadzących do utworzenia zagłębienia, czyli misy jeziornej), od warunków klimatycznych (regulujących wypełnianie zagłębienia wodą) oraz od rodzaju podłoża (warunkującego zatrzymywanie wody lub jej ucieczkę).
Do utworzenia mis jeziornych doprowadzają czynniki endogeniczne, a więc ruchy tektoniczne i wulkaniczne oraz czynniki egzogeniczne, takie jak erozyjna i akumulacyjna działalność lodowca i wód lodowcowych, wytapianie brył martwego lodu lub marzłoci trwałej, zjawiska krasowe, sufozja, erozja rzeczna, działalność akumulacyjna fal morskich, akumulacja organiczna, a także działalność człowieka.
Ze względu na procesy rzeźbotwórcze, w wyniku których powstała misa jeziorna, wydziela się różne typy jezior, a mianowicie: tektoniczne, wulkaniczne, polodowcowe, krasowe, rzeczne, deltowe, przybrzeżne, eoliczne, bagienne, zaporowe, reliktowe i sztuczne.
Jeziora tektoniczne zawdzięczają swoje istnienie ruchom tektonicznym skorupy ziemskiej. Jeziora te występują w obniżeniach tektonicznych na równinach (np. jeziora: Górne, Wiktorii, Ładoga), na przedgórzu (np. jez Bałchasz) oraz w rynnowych rozpadlinach i rowach tektonicznych (np. jeziora; Bajkał, Tanganika, Kiwu). Szczególnie duża liczba jezior w rozłamach tektonicznych znajduje się w systemie rowów wschodniej Afryki. Są to jeziora dość duże i bardzo głębokie.
Jeziora wulkaniczne powstały w wyniku działalności wulkanicznej; są to zbiorniki niewielkie, ale zwykle bardzo głębokie. W zależności od miejsca utworzenia wyróżnia się jeziora kraterowe, powstałe w kraterach nieczynnych wulkanów, zasilane wyłącznie opadami atmosferycznymi, jeziora kalderowe utworzone w kalderze wygasłych wulkanów, jeziora lawowe podparte potokiem lawy. Do tego typu jezior należą też tzw. maary, czyi jeziora powstałe w lejkowatym zagłębieniu utworzonym przez jednorazowiy wybuch wulkanu eksplozyjnego, otoczone wałem tufowym. Znane są zwłaszcza maary Eifel, położone między doliną Mozeli i niecką kolońską.
Jeziora polodowcowe powstały dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności kontynentalnych i górskich lodowców. Występują bardzo licznie na półkul północnej na obszarze objętym zasięgiem ostatniego zlodowacenia. Wyróżnia się następujące typy jezior polodowcowych:
– jeziora rynnowe, wąskie, długie, o stromych brzegach, urozmaicone rzeźbie dna, wcięte głęboko w podłoże; tworzą charakterystyczne ciągi jeziorne o przebiegu południkowym prostopadłe do ciągów moren czołowych.
– jeziora morenowe, duże i płytkie o urozmaiconych kształtach, licznych zatokach, półwyspach i wyspach, łagodnych i płaskich brzegach; powstały w wyniku zróżnicowanej akumulacji lodowcowej lub z Vvytapiania brył martwego lodu. Mogą to być jeziora moreny dennej (np. jez. Śniardwy) lub jeziora moreny czołowej (np. jez. Mamry);
– oczka i wytopiska, małe i dość płytkie jeziora, okrągłe lub owalne, często bezodpływowe, charakterystyczne dla moreny dennej.
– kotły i kociołki, małe, lecz głębokie (do kilkudziesięciu metrów) jeziora, okrągłe lub owalne o stromych stokach, występujące często w sąsiedztwie ozów; powstały w wyniku eworsyjnej działalności wód topniejącego lądolodu, spadających ze znacznej wysokości przez szczeliny lodowca;
jeziora sandrowe, powstałe w zagłębieniach po martwym lodzie na powierzchniach sandrowych; są to zbiorniki duże o kilkumetrowej głębokości;
– jeziora przyozowe i drumlinowe, wypełniają podłużne zagłębienia, które zostały wypreparowane podczas tworzenia się ozów i drumlinów; są zbiorniki na ogół płytkie i zatorfione;
-jeziora lodowcowe górskie, utworzone przez lodowce górskie. Są to jeziora cyrkowe, zwane też karowymi, zajmujące przestrzeń dawnych pól firnowych wydr, w kierunku doliny zablokowane ryglem skalnym (np. Wielki i Mały Staw w Karkonoszach, Czarny Staw Gąsienicowy), jeziora morenowe powstałe w wyniku zatarasowania doliny wałem morenowym (np. Morskie Oko)
Jeziora krasowe powstały w zapadliskach lub lejach na obszarach zbudowanych ze skał wapiennych lub gipsowych; są charakterystyczne dla Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej; w Polsce dla Polesia Lubelskiego.
Jeziora rzeczne, są to tzw. starorzecza powstałe z odciętych meandrów lub jeziora korytowe, leżące na trasie biegu rzeki i będące jej rozszerzeniem na pewnej długości.
Jeziora deltowe są położone w deltach dużych rzek. W Polsce tylko dwa takie jeziora, będące reliktowymi zbiornikami o zaawansowanym, procesie zarastania: Dąbie i Druzno.
Jeziora przybrzeżne (przymorskie) powstały przez oddzielenie od morza niewielkich zatok, limanów, lagun i zalewów za pomocą wałów brzegowych,
wydm i osadów rzecznych. Są to jeziora stosunkowo duże, lecz dość płytkie, o płaskich bagnistych brzegach. Przykładem tego typu jezior w Polsce są: Łebsko, Gardno, Jamno.
Jeziora eoliczne powstają w zagłębieniach między wydmami (jeziora wydmowe), w zagłębieniach powstałych wskutek wywiewania przez wiatr skał sypkich (jeziora deflacyjne) lub ich nawiania (jeziora akumulacyjne); są zasilane prawie wyłącznie wodami atmosferycznymi lub ograniczonym dopływem wód gruntowych. Są to zbiorniki na ogół małe i dość płytkie, często ulegają wysychaniu.
Jeziora bagienne powstają w wyniku utrudnionego odpływu wody gruntowej, która „wychodzi” na powierzchnię w obniżeniach terenu. Mogą mieć znaczną powierzchnię i objętość. Występują w większych grupach obejmujących czasami setki zbiorników wodnych (np. jeziora Syberii Zachodniej). W Polsce są to zbiorniki małe, dość płytkie, zarastające.
Jeziora zaporowe powstały wskutek przegrodzenia doliny rzecznej np. obrywem, osuwiskiem, potokiem lawy, spływającym lodowcem, wałem morenowym. W Polsce przykładem tego typu jezior są Jeziorka Duszatyńskie w Bieszczadach.
Jeziora reliktowe stanowią część dawnego morza lub rozległego jeziora. Przykładami tego typu jezior są: Morze Kaspijskie, jezioro Bajkał. Założenie mis naturalnych jezior jest na ogół poligenetyczne.
Jeziora sztuczne są nazywane także jeziorami zaporowymi; zbiornikami zaporowymi lub zbiornikami retencyjnymi. Powstały one przez zamknięcie doliny rzecznej zaporą wodną, jako budowlą piętrzącą. Wiele jezior zaporowych jest w zasadzie podpiętrzonymi jeziorami naturalnymi, z których odpływ jest regulowany za pomocą budowli piętrzącej. W zależności od celów, którym służy zbiornik retencyjny rozróżnia się ich następujące rodzaje:
– zbiorniki powodziowe, regulujące przepływ, tj. zatrzymujące wielkie wody i tym samym opóźniające ich odpływ, zmniejszając przez to niebezpieczeństwo powodzi poniżej zbiornika;
– zbiorniki żeglugowe, zapewniające ciągłość żeglugi w okresie niskich stanów i gwarantujące dostateczną głębokość nurtu w przypadku występowania płycizn na przejściach między zakolami;
– zbiorniki energetyczne wykorzystujące nagromadzoną w zbiorniku wodę do produkcji energii elektrycznej;
– zbiorniki wyrównawcze budowane poniżej zbiorników głównych energetycznych w celu wyrównania przepływu rzecznego poniżej;
– zbiorniki komunalne gromadzące wodę na potrzeby zaopatrzenia ludności;
– zbiorniki przemysłowe gromadzące wodę w celu zapewnienia produkcji zakładów przemysłowych,
– zbiorniki rolnicze budowane na potrzeby nawodnienia, głównie grawitacyjnego. Woda jest gromadzona w zbiorniku, skąd następnie jest prowadzana systemem kanałów zgodnie ze spadkiem terenu;
-zbiorniki suche (okresowe) budowane na potokach górskich; napełniają się wodą w okresie wezbrania.i stopniowo opróżniają po przejściu wezbrania.
– zbiorniki przeciwrumowiskowe, budowane na potokach górskich; gromadzą rumosz skalny i przyczyniają się do zmniejszenia spadku podłużnego zwierciadła wody i siły poruszającej strumienia.
Obecnie zbiorniki zaporowe są wielozadaniowe, jednak dominuje w gospodarce jedna z wymienionych funkcji i jej są podporządkowane zadania. Taką dominantą w wielu krajach jest nawadnianie, energetyka lub zaopatrzenie w wodę pitną. Najczęściej spotyka się zbiorniki spełniające dwa lub trzy zadania gospodarcze jednocześnie, wśród których większość nastawiona na nawadnianie i energetykę. Istnieje jednakże wiele zbiorników spełniających więcej zadań gospodarczych.
Według „Katalogu jezior polskich” w Polsce znajduje się ok. 9300 jezior o powierzchni większej od 1 ha. Zajmują one ok. l% obszaru kraju. Najwięcej jezior występuje na pojezierzach: Pomorskim, Mazurskim i Wielkopolskim. W Polsce centralnej i środkowo-wschodniej większych jezior nie ma w ogóle. Większość jezior w Polsce ma charakter polodowcowy. Występują one głównie na obszarze młodoglacjalnym (prawie 90% ogólnej liczby jezior), rzadziej na obszarach peryglacjalnych i w górach. W tej grupie można wyróżnić jeziora: morenowe, rynnowe, wytopiskowe oraz cyrkowe (Tatry). U wybrzeży Bałtyku utworzyły się dwa typy jezior: deltowe (Dąbie, Druzno) – powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności Odry i Wisły, prowadzącej do rozrastania się ich obszarów deltowych – oraz przybrzeżne – utworzone z dawnych zatok morskich przez ich odcinanie mierzejami, budowanymi przez prądy przybrzeżne (Łebsko, Jamno, Gardno). Na Polesiu istnieje kilkanaście większych jezior krasowych, między Wartą i Notecią spotyka się jeziora wydmowe, których misy powstały wskutek deflacji, zaś w dolinach wszystkich większych rzek – starorzecza. W Polsce istnieje 105 większych jezior sztucznych o pojemności poniżej 1 hm3, z czego 97 zbiorników retencyjnych i 8 zbiorników przeciwpowodziowych. Większość sztucznych jezior znajduje się na rzekach sudeckich, karpackich i rzekach pojezierzy. Najstarsze z nich zostały wybudowane na przełomie XIX i XX w. (Mylof na Brdzie w 1897r., Pilchowice na Bobrze w 1912r.). Po II wojnie światowej uruchomiono tylko 20 dużych zbiorników retencyjnych. Największe z nich to:
-Solina na Sanie, o pojemności 471 hm3,
-Włocławek na Wiśle –
408 hm3,
-Jeziorsko na Warcie – 203 hm3.
Ponadto mamy prawie 1000 dużych stawów rybnych. Budowa sztucznych zbiorników wodnych w Polsce jest utrudniona. Pomijając nawet względy materialne (wysoką kapitałochłonność tego typu inwestycji) większość naszych rzek ma charakter nizinny, co nie sprzyja budowie zapór i retencji wód. Na większą skalę jest to możliwe tylko na obszarach górskich, w pasie pojezierzy oraz (gdzie jednak należy liczyć się z możliwościami krasowego zanikania wód). Ostrożne szacunki wskazują mimo wszystko, że można jeszcze zbudować ok. 300 sztucznych zbiorników różnej wielkości nie zakłócając stosunków wodnych w poszczególnych regionach kraju. Pozwoliłoby to zwiększyć kilkakrotnie pojemność sztucznych jezior, która obecnie nie przekracza 3 km3, a także osiągnąć znaczny wzrost produkcji (ekologicznie czystej) energii w elektrowniach wodnych. Inne, ważniejsze korzyści z tym związane można sprowadzić do:
-zwiększenia możliwości nawadniania użytków rolnych i dostaw wody do miast, -ograniczenia niszczących skutków powodzi,
-powstania nowych rejonów turystycznych,
-poprawy spławności rzek,
-rozwoju rybołówstwa śródlądowego.
