Unia lubelska Polski z Litwą była największym i trwałym sukcesem ruchu egzekucyjnego.
Jakie przyczyny skłaniały oba kraje do silniejszej unii?
. Ciągle odnawiające się konflikty Wielkiego Księstwa Litewskiego z Moskwą wykazały, iż sama Litwa nie będzie w stanie oprzeć się idącemu od wschodu naporowi.
. Swobody polityczne i przywileje szlachty polskiej zyskiwały coraz większą popularność wśród bojarów (szlachty) litewskich, którzy chcieli wyzwolenia się spod przewagi magnatów.
. W XVI w. Ustrój Litwy bardzo zbliżył się do polskiego: wprowadzono podział administracyjny wzorowany na polskim oraz także urzędy ( podział na województwa, kasztelanie,urzędy,sejmiki,sejm.)
. Ostatni z Jagiellonów Zygmunt August, nie mając już nadziei na potomka, godził się na zastąpienie unii personalnej – unią realną.
Czynnikiem hamującym byli magnaci litewscy, zagrożeni utratą wyjątkowych pozycji. Podczas sejmu lubelskiego 1569 r. wielcy panowie litewscy usiłowali nie dopuścić do unii. Wraz z przywódcą, Mikołajem Radziwiłem Rudym, opuścili potajemnie Lublin,sądząc,że w ten sposób zerwą obrady. Zygmunt August, król polski a zarazem litewski, zaczął odrywać od Litwy i przyłączać do Korony Polskiej województwa: podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie, Powyższy akt, odpowiadający życzeniom posłów tych prowincji służył przełamaniu opozycji litewskich wielmożów.
1 lipca 1969 roku po długich i burzliwych pertraktacjach została zaprzysiężona w Lublinie unia łącząca Polskę z Litwą w jeden organizm państwowy, monarchiczną Rzeczpospolitą.
Wspólnie odtąd wybierany król polski miał być zarazem wielkim księciem litewskim.
Wspólny był też sejm oraz moneta.
Wspólne prawa, przywileje, polityka zagraniczna.
Odrębne pozostały:
. Centralne urzędy (kanclerz, marszałek i in.)
. Wojsko (urząd hetmana)
. Skarbowość (urząd podskarbiego)
Do obu państw miały też należeć nowo przyłączone Inflanty. Polacy w Wielkim Księstwie, a Litwini w Koronie mogli odtąd bez przeszkód obejmować dobre urzędy.
Miejscem wspólnych sejmów miała być Warszawa, mniej oddalona od granic Litwy niż Kraków.
niu unii położył również kres istnieczą oddzielnego sejmu Prus Królewskich, którego przedstawiciele mieli zasiadać we wspólnym dla całego państwa parlamencie.
Akt unii stanowił naturalną konsekwencję i zamknięcie procesu zapoczątkowanego za rządów Władysława Jagiełły.
Rozpadnięcie się unii wydałoby Litwę na łup Moskwy i osłabiłoby siłę obronną państwa polskiego wobec potęg, jakie zaczynały zagrażać od południa (Turcja) i północy (Szwecja).
Rok 1569 pogłębił i zintensyfikował wpływy kultury polskiej na Litwie; objęły one przede wszystkim tamtejszą szlachtę, która zaczęła naśladować styl życia panujący w Kornie. W ślad za tym dość często przychodziło przejmowanie polskiego języka i wiary katolickiej (asymilacja litewskich, ruskich i białoruskich bojarów).
