Wraz ze śmiercią Kommodusa cesarstwo weszło w stadium kryzysu , który trwał przez cały wiek trzeci . Źródeł jego należy szukać zarówno w układzie stosunków wewnętrznych , jak i zewnętrznych . Procesy , nurtujące społeczeństwo antyczne , doprowadził w toku przemian do wytworzenia się nowych stosunków , nowego porządku zwanego feudalizmem . Ustrój cesarstwa , będący dotąd kompromisem między monarchią , a republiką , przekształcił się w tym okresie w monarchię wojskową : później monarchia ta nabrała cech monarchii absolutnej , z silnie rozwiniętą biurokracją. Zmiana ta zaznaczyła się zwłaszcza w miastach , które dotąd cieszyły się dużą samodzielnością polityczną . Przeobrażenia , zachodzące w Europie Środkowej oraz na terenie Iranu , stworzyły dla cesarstwa poważne niebezpieczeństwo , zagrażające istnieniu państwa . Narażone ono było również na wzrastający opór podbitych ludów , które przejawiały tendencje separatystyczne , jak i na uzurpacje wodzów popieranych przez wojsko .
Główne niebezpieczeństwo groziło cesarstwu ze strony Germanów , którzy w wyniku długotrwałych kontaktów gospodarczych i kulturalnych z Rzymem , przyswojenia sobie rzymskiego uzbrojenia , wytworzyli silne związki plemienne , występujące teraz pod nowymi nazwami , np. Franków czy Alamanów . Groźbę dla państwa oznaczało się pojawienie bitnych plemion germańskich ze Skandynawii , zwłaszcza Gotów , którzy w połowie II w. N.e. przewędrowali przez dzisiejsze ziemie polskie i osiedlili się nad M. Czarnym , tworząc silne państwo . W ich ślady poszły inne plemiona , Longbardowie , Gepidowie , Wandalowie , Burgundowie , które parły na granice cesarstwa z wyraźnym celem osiedlenia się w jego granicach . Powagę sytuacji cesarstwa powiększył fakt , że musiało ono stoczyć ciężką walkę na terenie azjatyckim . Z początkiem bowiem III w. Obalone zostało państwo Partów przez dyanstię pochodzącą z południowego Iranu , Sasanidów . Założone przez tę dynastie państwo , zwane przez naukę nowoperskim , nawiązało do tradycji staroperskich Achemenidów i z większą stanowczością , aniżeli Arsacydzi , wystąpiło pod adresem Rzymu z pretensjami do dawnych prowincji Achemenidów , Egiptu , Syrii , Azji Mniejszej , i uwikłało Rzym w trwające przez kilka wieków walki obronne na wschodzie .
W związku z ciężką sytuacją państwa na plan pierwszy wysunęło się wojsko , które pochłaniało wszystkie dochody państwa . jego ujemna rola w kryzysie cesarstwa zasługuje na szczególne podkreślenie . Nie można jednak tłumaczyć trudności państwa rzymskiego w III w. Wyłącznie sprawami zewnętrznymi , supremacją wojska nad pozostałymi czynnikami w państwie . Kryzys III wieku był zjawiskiem złożonym , a przy jego powstaniu poważną rolę grały czynniki gospodarcze , których ujemny wpływ zaznaczył się wprawdzie już uprzednio , ale w związku z trudną sytuacją Rzymu wystąpiły one teraz ze wzmożoną siłą . Zjawiskiem ujemnym był także stały odpływ szlachetnych kruszców poza granice państwa , które nie potrafiło go skutecznie zahamować . Łączyła się z tym deprecjacja monety , spadek wartości kruszcu w pieniądzach . ta świadoma polityka cesarzy spowodowała spadek wartości pieniądza , drożyznę , która odbijała się na położeniu ludności . Ustawiczne wojny , przemarsze wojsk , rekwizycje , przymusowe świadczenia w robociźnie , w sprzężaju dotykały , jak to widać z dokumentów , zwłaszcza średniomożną warstwę ludności , która w tych warunkach uległa pauperyzacji . Oczywiście oznaki te nie występowały z jednakową siłą na całym obszarze cesarstwa . Jednakże ciągłe zmiany na tronie cesarskim wykluczały prowadzenie jakiejś stałej polityki w dziedzinie gospodarczej w ramach całego imperium Ale obok zjawisk kryzysowych dostrzega się dzisiaj w tym okresie i takie , które pozwoliły cesarstwu przezwyciężyć te pierwsze . Ogólna ocena sytuacji wypada zatem korzystniej , niż to czyniono dawniej .
