Cesarstwo przetrwało VII wieków, wykazując stabilność nieporównywalną z jakimkolwiek wielkim państwem archaicznym. Zawdzięczało tę trwałość znakomitej, systematycznie doskonalonej, choć niezbyt licznej armii, sprawności aparatu biurokratycznego, zapewnieniu rozkwitu ekonomicznego różnym częściom imperium i zainteresowaniu dość szerokich kręgów społeczeństwa istnieniem takiego właśnie państwa. Kiedy dwa ostatnie czynniki uległy zachwianiu w III w., zmizerniała także siła zewnętrzna mocarstwa. W epoce późnego Cesarstwa uzyskało ono jednak ponownie pokaźny prestiż, który załamała dopiero bitwa pod Hadrianopolem w 378 roku. Cesarstwo zachodnie przetrwało jednak jeszcze ponad wiek. Koniec IV i V stulecie to już tylko beznadziejna walka cesarstwa o utrzymanie przynajmniej większości terytoriów państwa. Kurczyło się ono jednak nieustannie, choć nie brakowało w tym schyłkowym okresie dobrych wodzów, także na tronie cesarskim. Upadek zachodniego cesarstwa to początek końca świata starożytnego. Nie możemy jednym zdaniem, wskazując na jedną przyczynę wyjaśnić zagadki upadku wielkiego imperium. Najlepiej powiedzieć, że upadek był następstwem procesu, którego natężenie przypadło na III-V w. n.e. Źródeł jego wypada szukać zarówno w układzie stosunków wewnętrznych jak i zewnętrznych. W związku z ciężką sytuacją państwa na plan pierwszy wysunęło się wojsko, które pochłaniało wszystkie dochody państwa. Jego negatywna rola w kryzysie cesarstwa zasługuje na odrębne zaznaczenie. Nie można jednak tłumaczyć trudności państwa w III wieku n.e. tylko czynnikami zewnętrznymi, byłoby to przesadą. Aczkolwiek bezustanne najazdy odegrały zasadniczą rolę w upadku mocarstwa.
„Zmierzch” Cesarstwa Rzymskiego był zjawiskiem wielopłaszczyznowym, a przy jego powstaniu poważną rolę odegrały czynniki ekonomiczne, których ujemny wpływ zaznaczył się już uprzednio, lecz w związku z trudną sytuacją Rzymu wystąpiły one ze wzmożoną siłą. Załamanie w dziedzinie gospodarczej wiąże się z systemem niewolniczym. Praca niewolnicza złamała inwencję techniczną, doprowadziła do powstania warstwy ludzi nie pracujących i permanentnie niskiego spożycia, który był związany z tym, że środki materialne posiadała nieliczna grupa zamożnych (łącznie z armią). Inną przyczyną gospodarczą, był upadek systemu monetarnego. Zjawisko pogarszania się pieniądza pojawiało się w cesarstwie w formie sporadycznej już w I w. n.e. Ludność obracała gorszą monetą jako pełnowartościową. Wojny, donatywy dla wojska tak wycieńczyły majątek cesarski, że Karakalla był zmuszony uciec się do fałszowania monet. Operacje te przynosiły chwilową ulgę, jednak w efekcie powodowały, jak każda postępująca dewaluacja, ruinę gospodarczą, podkopywały zaufanie do państwa i wywołały odwrót od pieniądza. Następną przyczyną był skrajnie niski postęp techniczny. Hamował on nieubłaganie gospodarkę państwa. Małe ośrodki rzemieślnicze znajdowały się w miastach, miasteczkach i wsiach. Rzemieślnicy na ogół wyrabiali swe produkty na swoje i okoliczne zapotrzebowania. Zostawał niedosyt, że w odleglejszych miejscach też jest dobry rynek zbytu (dobry czyli opłacalny). Niestety niemożliwość wyprodukowania większej ilości i trudności z transportem towaru nie pozwalały rozwijać się gospodarce. W rezultacie w III i IV w. doszło do ostrej recesji gospodarczej.
Do upadku Imperium Romanum przyczyniła się także ułomność kierowania państwem wynikająca z niedostatecznej struktury politycznej państwa rzymskiego. Od czasów wielkich podbojów zarysowała się tendencja do coraz większej koncentracji na władzy w rękach nielicznej grupy ludzi – oligarchii arystokratycznej. Jednakże i ona nie potrafiła zapewnić ani porządku publicznego, ani utrzymać wojska w ryzach, co doprowadziło do chaosu na co lekarstwem była bardziej lub mniej absolutna dyktatura. Przestarzały system podatkowy nie zmieniał się od dłuższego czasu. Podczas wielu lat zmian i reform cesarstwo nie kwapiło się do większych zmian w tym zakresie. Zwiększanie podatków, danin oraz ściąganie należności w naturze (gdy niemożnością było wypłacenie się walutą) wbrew pozorom nie było korzystne dla ogółu państwa, ponieważ nie mogła zaistnieć teza „bogaty obywatel to bogate państwo”. Przed śmiercią ostatni możnowładca całego cesarstwa rzymskiego Teodozjusz wyniósł do godności Augustów dwóch swoich synów (byli to Arkadiusz oraz Honoriusz). Ruch ten przyczynił się do trwałego podziału imperium na cesarstwo wschodnie i zachodnie. Było to posunięcie, które w dużym stopniu osłabiło państwo.
Po szczytowym okresie (II w.) Rzym przeżył w III w. poważny kryzys wywołany działaniem czynników zarówno gospodarczych, jak i politycznych. Powiązany był on z problemami niewolnictwa. Potrzeby państwa spowodowały zepchnięcie kolonów do roli poddanych, zależnych od wielkich właścicieli ziemskich.
Imperium rzymskie, które w II w. było nadal silnie zaludnione, poczęło przeżywać od III w. n.e. kryzys ludnościowy. Wskazują na to środki podejmowane przez cesarzy rzymskich, którzy starali się, niestety bezskutecznie, przeciwdziałać temu zjawisku. Na ten stan rzeczy złożyły się prawdopodobnie masowe epidemie, które dziesiątkowały ludność, później zaś wpływ na to miały nieustające wojny i najazdy Persów i Germanów w głąb cesarstwa. Kolejnym problemem państwa był wzrost nieużytków rolnych gdy ludność wiejska zaczęła nagminnie przenosić się do miasta. Było to niezadowalające zjawisko, ponieważ od ilości uprawianej ziemi zależały wpływy podatkowe pobierane w naturze. Likwidację nieużytków państwo starało się rozwiązać na różne sposoby, ale niestety żadne środki nie zdołały jednak, a zwłaszcza na zachodzie, powstrzymać pogłębiającego się procesu. Pośrednią przyczyną upadku było przeżycie się niewolniczego systemu produkcji (IV w.), co doprowadziło społeczeństwo rzymskie do wystąpienia stosunków charakterystycznych dla porządku zwanego feudalizmem. Należy wskazać również, że arystokracja z czasów późnej Republiki zdradzała skłonność do bezdzietności i celibatu. Można wobec tego uznać, że w skutek bezpotomności doszło do wymarcia najbardziej utalentowanych rodów i tym samym do pewnej degradacji społecznej. Osłabione wewnętrznie cesarstwo uległo załamaniu. Jego część zachodnia zalana została przez plemiona germańskie, które wytworzyły w zachodniej Europie nowy porządek polityczny.
Imperium Romanum, zmagające się z kwestiami zewnętrznymi i rozkładem wewnętrznym widziało w chrześcijaństwie jeszcze jednego wroga. Konsekwencją tej postawy były piętrzące się w III w. prześladowania chrześcijan, które trwały aż do rządów Dioklecjana. W późniejszym czasie cesarstwo spodziewało się znaleźć w religii sojusznika, zostało jednak wciągnięte do sporów religijnych, a jego interwencje przyczyniały się tylko do zaostrzenia sytuacji.
Napewno nie są to wszystkie przyczyny, które spowodowały upadek cesarstwa rzymskiego. Wśród historyków starożytnych kultur toczą się nieustanne dyskusje i polemiczne spory nad właściwą interpretacją wydarzeń z pierwszych pięciu wieków naszej ery. Przedstawione przeze mnie przyczyny są jedynie próbą wyróżnienia niektórych z nich, według mojej oceny istotnych w procesie UPADKU CESARSTWA RZYMSKIEGO.
