UPADEK IMPERIUM OTOMAŃSKIEGO
Rok 1917, okazał się przełomowy dla losów pierwszej wojny światowej. Wygrana bitwa pod Verun definitywnie oznaczała kres niemieckiej inicjatywy na froncie zachodnim , coraz silniej dawała znać o sobie przewaga państw Ententy. Poprawa sytuacji na froncie zachodnim umożliwiała Brytyjczykom większe zaangażowanie w kampanie bliskowschodnie . W marcu 1917 roku zajęli oni Bagdad spychając siły osmańskie do północnej Mezopotamii. Jednocześnie po przejściu półwyspu Synai brytyjski generał Edmund Allenby bezskutecznie próbował zdobyć Gazy.
W maju 1917 roku z inicjatywy dowództwa niemieckiego, przygotowano akcję
„ Błyskawica”, która miał na celu odbicie Bagdadu , którego utrata bardzo osłabiła prestiż i morale armii otomańskiej. Fantastyczne plany tej operacji, wspominające nawet o wyparciu Brytyjczyków z Indii, zraziły do niemieckiego dowództwa trzeźwo myślących tureckich oficerów- wskazujących na brak transportu i osłabienie oddziałów otomańskich. Wkrótce uznano ,że zamiast zamierzonej ofensywy irackiej , pilniejsze jest przygotowanie obrony Palestyny i Syrii przed atakami wojsk brytyjskich. Pod koniec października 1917 roku- ruszyła ofensywa brytyjska na froncie palestyńskim. W listopadzie opanowano porty w Gazie i Jafie , w grudniu generał Allenby wkroczył do Jerozolimy. Jednocześnie już od roku trwało inspirowane i popierane przez Wielka Brytanię antytureckie powstanie w Hadżazie.
Wybuch rewolucji lutowej i upadek caratu w Rosji, spowodowały rozprężenie w armii rosyjskiej. Ostateczny przełom wywołała jednak Rewolucja Październikowa – 8 listopada 1917 roku- II Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, uchwalił dekret „ O pokoju”- w którym m.in. bolszewicy ujawnili tajne plany Ententy , dotyczące rozbiory Imperium Otomańskiego- wywołało to konsternację w zachodnich stolicach. W grudniu 1917 roku w Brześciu Litewskim , odbyły się negocjacje pokojowe , na czele delegacji otomańskiej stanął Zeki- pasza ; równocześnie na froncie turecko –rosyjskim podpisano zawieszenie broni ( 18 XII 1917 w Erzinkan).
3 III 1918rou podpisano pokój, w którym Rosja Radziecka nie tylko zgodziła się na przywrócenie granicy z 1914 , ale oddawała Turcji trzy okręgi- Kars, Ardaham i Batum. Tymczasem korzystając z zamieszania spowodowanego ormiańskimi i gruzińskimi dążeniami do oderwania się od Rosji, wojska tureckie podjęły ofensywę ( jeszcze przed podpisaniem pokoju) i w marcu zajęły Erzurm, zaś w kwietniu Batum i Kars. Postępy tureckie zahamowało powstanie w kwietniu 1918 Republiki Zakaukazkiej – która wkrótce rozpadła się na republiki- Gruzję, Armenię i Azerbejdżan.
Turcja dość mocno zaangażowała się na Zakaukaziu- wkroczyła m.in. do Baku , te kroki wywołały zaniepokojenie władz Rosji, która traktowała ten obszar, jako strefę swoich wpływów. Ostatecznie 20 września 1918 roku Rosja Radziecka jednostronnie wypowiedziała Turcji warunki traktatu Brzeskiego. Obok tureckiej ofensywy na Zakaukaziu przyczyną tego była sytuacja na zachodzie – przesądzająca katastrofę Państw Centralnych..
28 września 1918 roku Brytyjczycy przystąpili do decydującej ofensywy na froncie syryjskim. 26 października Turcy ewakuowali ostatni punkt oporu w północnej Syrii- Aleppo. Jednocześnie aliancka ofensywa w Macedonii- zmusiła Bułgarię do podpisania (29 IX) zawieszenia broni , była to faktyczna kapitulacja. Nad Bosforem postanowiono jak najszybciej rozpocząć rokowania pokojowe . 30 października na pokładzie brytyjskiego okrętu Agamemnon ( w greckim porcie Mudros) , doszło do podpisania zawieszenia broni.
Warunki rozejmu oznaczały faktyczną kapitulację Imperium Otomańskiego . Przewidywano okupację cieśnin tureckich i otwarcie ich dla floty państw sprzymierzonych, objęcie ochroną aliancką kolei i linii telegraficznych i innych. Ewakuację przez siły otomańskie Zakaukazia , północnego Iranu, Syrii i Iraku. Przewidywano rozbrojenie i demobilizację armii tureckiej. Na podstawie tego rozejmu wojska państw sprzymierzonych , wkroczyły 13 listopada do Stambułu. Mimo tak ciężkich warunków , przywódcy tureccy- licząc się z koniecznością utraty terytoriów zamieszkałych prze ludność arabską – mieli nadzieją na utrzymanie pełnej suwerenności w Anatolii i w północno- irackim okręgu Mosulu. Tymczasem sprawa tego ostatniego stała się kością niezgody z aliantami. Wkrótce Brytyjczycy zajęli ten strategiczny punkt , mając dalekosiężne plany utworzenia brytyjskiego protektoratu nad autonomicznym Kurdystanem- co wyraźnie zaniepokoiło Stambuł
W grudniu 1918 roku wojska francuskie wkroczyły do Cylicji, zajmując Mersin, Tars, Adonę, Francuzi nie zamierzali się stąd wycofać, z czasem okupując Moros, Ayntab i Ufrę.
W marcu 1919 roku Włosi zajęli Antylę i kilka innych portów na wybrzeżu Anatolii, Anglicy zaś wylądowali w Samusunie nad Morzem Czarnym. O ile społeczeństwo tureckie z pewnym stoicyzmem traktowało lądowanie sił mocarstw, o tyle do przegrzania nastrojów przyczyniło się rozgrywanie przez rządy Ententy kwestii ormiańskiej i greckiej. Jeszcze większe wzburzenie ludności tureckiej wywołało poparcie udzielone przez Ententę aspiracjom terytorialnym Armenii i Grecji. Z inicjatywy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych dawna „ rosyjska” Armenia powiększyć się miała o znaczny obszar wschodniej Anatolii i pas wybrzeża czarnomorskiego z portem w Trepezunie. Jeszcze groźniejsze dla Turcji były plany stworzenia „ Wielkiej Grecji”, obejmującej wschodnią Trację, zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej, a nawet czarnomorskie wybrzeże Pontu. Na początku maja 1919 roku państwa Ententy upoważniły Grecję do zajęcia zachodniej Anatolii, wraz z Izmirem . Greckie lądowanie w Izmirze , rozpoczęte 15 maja 1919 roku, miało wkrótce stać się punktem zwrotnym w tureckiej historii.
Tymczasem w Stambule, kolejne rządy okazywały się bezsilne wobec projektów Ententy.
Rosnące niezadowolenie z polityki rządu , postrzeganego coraz powszechniej jako marionetka w rękach mocarstw oraz rosnący w Anatolii ruch oporu- doprowadziły w 1919 roku do ustąpienia rządu Dameda Ferida i powołania nowego parlamentu.
28 stycznia 1920 roku zgromadzeni w Stambule posłowie, przyjęli rezolucję wzywającą państwa Ententy do przywrócenia ormiańskiej suwerenności i poszanowania prawa narodów do samostanowienia – deklaracja Paktu Narodowego.
W odpowiedzi już na początku marca Anglicy wymusili dymisję Alego Rizy. 16 marca 1920 roku alianci ogłosili w Stambule stan wyjątkowy, obsadzając wojskiem główne punkty miasta i aresztując działaczy narodowych. Przystąpiono do regularnej okupacji Stambułu.
Na znak protestu ostatni otomański parlament bezterminowo odwołał swoje obrady na sesji 18 marca 1920 roku. Dwa tygodnie później ustąpił rząd Saliha Hulusiego, na czele nowego rządu stanął ponownie Damad Ferid.
Tymczasem alianci doszli do porozumienia w kwestii podziału łupów zagarniętych na obszarze otomańskiego imperium.. 11 maja 1920 roku warunki pokoju przedstawiono przybyłej na rokowania delegacji tureckiej. Były one tak szokujące, że stambulscy wysłannicy nie widzieli innego wyjścia, jak odrzucić je w całości. Dopiero druga delegacja podpisała je w Sevres pod Paryżem 10 sierpnia 1920 roku.
Traktat przewidywał oderwanie od imperium –prowincji arabskich, które otrzymać miały niepodległość lub znaleźć się pod mandatami Wielkiej Brytanii i Francji. Grecja uzyskiwała wyspy –Imboras i Tenedos oraz obszar wschodniej Tracji wraz z dawną otomańską stolicą Edirene, aż po położoną ok. 50 km od Stambułu – Czataldźę. O przyszłości Izmiru , zadecydować miał za 5 lat plebiscyt. Północno – wschodnia Anatolia przypaść miała niepodległej Armenii, w południowo- wschodniej przewidywano powstanie autonomicznego Kurdystanu, o którego ewentualnej niepodległości zadecydować miał w ciągu roku plebiscyt. Traktat przewidywał, że niepodległe państwo kurdyjskie będzie też mogło objąć zajęty przez Anglików rejon Mosulu. Sam Stambuł , pozostający wprawdzie siedzibą sułtana – znaleźć się miał wraz z cieśninami pod kontrolą międzynarodową. Przewidywano stworzenie stref wpływów- francuskiej w Cylicji oraz włoskiej w południowo- zachodniej Anatolii. Jedynym suwerennym obszarem pod wodzą sułtana pozostać miała północna Anatolia, granicząca od zachodu ze strefą cieśnin , od wschodu z „Wielką Armenią” . Ta suwerenność została jednak ograniczona przez przywrócenie przywilejów kapitulacyjnych oraz ograniczenie armii otomańskiej do 50 tys. Tak w kilka chwil zdołano uporać się z istnieniem imperium tworzonego prze wieki.
