Urbanizacja – Pojęcie urbanizacja może być różnie rozumiane. Z demograficznego punktu widzenia urbanizacja to koncentracja ludności w miastach. W aspekcie osadniczym urbanizacja to:
– koncentracja funkcji miejskich;
– rozwój istniejących miast;
– przekształcanie się osad miejskich w wiejskie;
– powstawanie nowych miast;
– tworzenie aglomeracji miejskich;
– przemiany w zakresie organizacji osiedli ( rozwój budownictwa wielokondygnacyjnego)
Proces urbanizacji rozumiany z punktu widzenia przemian społeczno-kulturowych to rozpowszechnienie się tzw. miejskiego stylu życia .
W geografii osadnictwa wyróżnia się dwa podstawowe typy ludności: wiejską i miejską.
Cechy urbanizacyjne na swiecie:
Urbanizacja po II wojnie swiatowej:
Po II wojnie światowej szczególnie szybko rozwijały się miasta, gdzie zaczęły powstawać nowe zakłady przemysłowe. Lata 50-te przyniosły pierwsza fale wzrostu ludności miejskiej, co było spowodowane napływem ludności wsi do miast, wzrostem przyrostu naturalnego i zmiana granic miast. Głównym obszarem napływu ludności był Górny Śląsk i duże miasta, takie jak Warszawa, Kraków, Łódź. Drugi etap przypada na lata 70-te, jednak nie jest on już tak silny. Głównym kierunkiem migracji wieś-miasto stały się miasta wybrzeża. Migracje wewnętrzne ograniczył dopiero kryzys gospodarczy lat 80-tych. Na te lata i na lata 90-te przypada stagnacja współczynnika urbanizacji.
Obecnie w miastach mieszka 62% ludności Polski. W Polsce jest 860 miast. Miast powyżej 200 tyś. mieszkańców jest 20, a powyżej 100 tyś. jest 43
( mieszka tam 30% ludności).
Największe miasta:
– Warszawa – 1 600 000 – Łódź – 818 000 – Kraków – 740 000
– Wrocław – 640 000 – Poznań – 580 000
Rozmieszczenie miast jest nierównomierne, na co maja wpływ dzieje historyczne kraju oraz procesu uprzemysłowienia. Szczególnie gęsta sieć jest na terenach, z którymi wiążą się początki naszej państwowości oraz tam gdzie przemysł pojawił się najwcześniej – Wielkopolska, Kujawy, Górny i Dolny Śląsk).
Cecha charakterystyczną dla ostatnich kilkudziesięciu lat jest formowanie się aglomeracji. Są to:
– aglomeracja górnośląska – 3 200 000, jest to konurbacja, a więc zespół miast równorzędnych bez miasta centralnego. Konurbacja to powiązana jest wydobyciem surowców mineralnych. Składa się na nią wiele miast (40), np. Katowice, Gliwice, tarnowskie Góry, Bytom, Sosnowiec, Rybnik, Dąbrowa Górnicza.
– Aglomeracja warszawska – 2 400 000, jest to aglomeracja monocentryczna z jednym miastem centralnym – Warszawą i wieloma miastami satelitarnymi (30).
Np. Pruszków, Marki, Piaseczno.
– aglomeracja łódzka – 1 300 000, aglomeracja monocentryczna z głównym miastem – Łódź. Wszystkie miasta połączone są przemysłem włókienniczym. (13)
– aglomeracja trójmiejska – prawie konurbacja, złożona z miast: Sopot, Gdynia, Gdańsk.
– aglomeracja krakowska – aglomeracja monocentryczna
Inne aglomeracje: wrocławska, bydgosko-toruńska, poznańska, szczecińska.
Duże aglomeracje skupiają 75% ludności kraju.
Funkcje miast:
– administracyjne – Warszawa
– przemysłowe – GOP, Łódź, Warszawa
– kulturalne – Warszawa, Kraków
– turystyczne – Zakopane, Kraków, Częstochowa, Krynica, Muszyna, Gdańsk
– naukowe – Lublin, Kraków, Warszawa, miasta uniwersyteckie
– komunikacyjne, handlowe – Poznań
Cechy urbanizacji:
pojęcie miasta – określa się za pomocą różnorakich kryteriów
– kryteria prawno – administracyjne – miastem jest osada, która została uznana za miasto przez właściwy organ prawny (uzyskała prawa miejskie)
– kryteria fizjonomiczne – wyróżniają miasta na podstawie cech zewnętrznych (typ zabudowy, architektura)
– ekonomiczne – za podstawowy wyznacznik uznają strukturę zatrudnienia mieszkańców (w sektorach pozarolniczych)
– infrastrukturalne – czynnikiem decydującym w tym przypadku jest stopień rozwoju infrastruktury miejskiej (kanalizacja, siec ciepłownicza, energetyczna oraz komunikacji miejskiej)
– socjalne – stopień upowszechnienia miejskiego stylu życia
– kulturalne – koncentracja ośrodków naukowych i centrów kulturalno-oświatowych oraz ich oddziaływanie na obszary sąsiadujące
– wielkościowe – najczęściej wykorzystywane w studiach porównawczych mimo, że w poszczególnych krajach liczba mieszkańców powyżej której daną osadę uważa się za miasto jest zróżnicowana. Nieco kuriozalny może się wydać przykład Kuby, kraju, który swego czasu wykazywał znaczny stopień urbanizacji. Wynikało to z przyjętego nieco specyficznego kryterium.
Za miasto uważano osadę, w której istniały przynajmniej dwie ulice z ponumerowanymi posesjami
Urbanizacja
Pojęcie urbanizacji nie jest pojęciem jednoznacznym, może bowiem oznaczać:
– wzrost liczby ludności zamieszkałej w miastach
– wzrost liczby miast
– rozwój już istniejących ośrodków miejskich
– rozwój osad wiejskich w miast
– wprowadzanie w osadach wiejskich stylu architektonicznego typowego dla miast
– upowszechnianie się tzw. miejskiego stylu życia, albo też w zakresie zatrudnienia i jego struktur
– wzrost liczby ludności zajmującej się zawodami pozarolniczymi
Miasta zawsze odgrywały ogromną rolę w życiu społeczeństw. Już w czasach starożytnych niejednokrotnie stanowiły odrębne państwa (jak np. Ateny), były ośrodkami władzy i rozwoju kultury. Funkcje miast ulegają przemianom wraz z rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych. Miast pełniły, lub pełnią funkcje:
– ośrodków administracyjnych
– ośrodków komunikacyjnych
– kultu religijnego
– ośrodków turystyczno-wypoczynkowych
– twierdz.
Do podstawowych czynników miastotwórczych należy zaliczyć:
– ukształtowanie powierzchni
– stosunki wodne
– bogactwa naturalne
Czasy amerykańskiej „gorączki złota” dają wiele przykładów powstających z dnia na dzień osad górniczych, które w szybkim tempie przekształcały się w kwitnące miast ( a równie szybko – po wyczerpaniu się złóż złota, zasilały szereg „miast duchów”.
Występowanie w sąsiedztwie miasta żyznych gleb umożliwia rozwój intensywnego rolnictwa towarowego, a tym samym stymuluje rozwój samego miast – ogromnego rynku zbytu.
Wraz z rozwojem i postępem naukowo-technicznym rola naturalnych czynników miastotwórczych zaczęła ulegać wyraźnemu zmniejszeniu. Dzięki rozwojowi nowoczesnych środków transportu miasta mogą funkcjonować w oparciu o dostawy żywności nawet z bardzo odległych terenów.
Współczesne wydajne systemy nawadniające umożliwiają rozwój miast otoczonych zewsząd pustynią, jak np. liczne miast w Kalifornii, w krajach Afryki Północnej.
Współcześnie mówi się, że miast pełnią ośrodków władzy, w przeszłości natomiast obecność ośrodków władzy (dworów królewskich czy magnackich lub klasztorów) była istotnym miastotwórczym. Miast średniowieczne pełniły funkcje służebne wobec ośrodków władzy, rozwijały się i rozkwitały dzięki ich sąsiedztwu.
Czynnikiem niezwykle silnie wpływającym na rozwój i urbanizację miast zarówno teraz, jak i w przyszłości jest handel. Rozrastająca się sieć sklepów, hurtowni, banków i giełd towarowych przyciąga zarówno ludzi jak i kapitał; stwarza miejsca pracy i rynku zbytu. Jest to samorządzący się mechanizm. Im bardziej rozwija się handel tym bardziej korzysta na tym miasto. Im większe jest miasto tym więcej przyciąga inwestorów.
Do dzisiaj nie wiemy wiele o procesach urbanizacyjnych, jakie towarzyszyły powstawaniu pierwszych miast, jednak prace wykopaliskowe przekonują nas, że pojęcie urbanizacji i cywilizacji miejskiej przewijało się już od najwcześniejszych stadiów rozwoju kultury ludzkiej. Jednym z przykładów, które najbardziej mnie zainteresowały był rozwój kultury harappańskiej (Indie).
Powstała blisko 2500 lat p.n.e. a dwie spośród kilkudziesięciu odkrytych osad liczyły ponad 25 tysięcy mieszkańców. O ich miejskim charakterze świadczą nie tylko rozmiary ale odkryto w nich pozostałości systemów kanalizacyjnych, łaźni, latryn i kanałów ściekowych. Prostota a zarazem doskonałość kształtów architektonicznych wzbudzają podziw, zaskakują natomiast niezwykłą schematycznością miast opartych na planie kwadratu i łudząco do siebie podobnych. Cywilizacja harrapańska powstała jak się zdaje nagle, zupełnie jakby pewne grupy społeczne uznały, że osiągnęły szczebel rozwoju społecznego wymagający wprowadzenie zdecydowanych zmian w stylu życia.
Niewątpliwie podstawą rozwoju miast było intensywne rolnictwo oparte na wykorzystaniu wylewu rzek. Przyczynami ich upadku było prawdopodobnie naruszenie równowagi ekologicznej. (otaczające miast tereny rolnicze nie były w stanie wyżywić wzrastającej liczby mieszkańców)
Powyższy przykład wskazuje, że możliwość zaopatrzenia w żywność były w przeszłości jednym z czynników ograniczających rozwój dużych miast. Dlatego też zazwyczaj były one zlokalizowane nad rzekami i na wybrzeżach – w sąsiedztwie naturalnych szlaków komunikacyjnych. Umożliwiało to dostawy żywności, surowców dla rzemiosła oraz wywóz wytworzonych produktów.
Prawdziwy rozwój miast zaczął się jednak dopiero w czasach rewolucji przemysłowej. Szacuje się, że jeszcze w końcu XIX wieku w miastach zamieszkiwało zaledwie 10% ludności świata.
Przejście od wielkich produkcji rzemieślniczej do wielkich manufaktur zatrudniających setki robotników stworzyło zapotrzebowanie na siłę roboczą (napływającą z obszarów wiejskich).
W XIX wieku, w Europie procesy urbanizacyjne były bardzo intensywne, a ich spowolnienie nastąpiło dopiero na przełomie XIX i XX wieku.
Przebieg procesów urbanizacyjnych w poszczególnych częściach Europy nie był jednorodny.
– w pierwszej połowie XIX wieku najsilniej były one zaawansowane w Wielkiej Brytanii i Francji
– w drugiej połowie wieku w Niemczech, Austrii, Czechach i krajach skandynawskich
– dopiero po II wojnie światowej nasilenie procesów urbanizacyjnych zanotowały kraje obozu socjalistycznego – Polska, Jugosławia i Bułgaria
– w ZSRR masowy przepływ ludności do miast miał miejsce w latach 30-tych jako skutek industrializacji kraju
Co więcej w krajach wysoko uprzemysłowionych daje się zauważyć zjawisko zwane KONTRURBANIZACJĄ.
Polega ono na zmniejszaniu się tempa urbanizacji oraz na ucieczce ludności z dużych miast. Rozrastają się natomiast strefy podmiejskie. Liczba ich mieszkańców jest zazwyczaj większa od liczby mieszkańców miasta (w jego określonych granicach administracyjnych)
Kraje o niskim stopniu urbanizacji:
Kraje azjatyckie:
1. poza nielicznymi wyjątkami niski stopień urbanizacji
2. tradycyjne społeczności rolnicze i niski stopień industrializacji
spowodowały, że zjawisko odpływu ludności do miast było niewielkie
3. sytuacja uległa zasadniczej zmianie po eksplozji demograficznej .
Narastające rozdrobnienie i przeludnienie wsi powodowało nasilenie się migracji wewnętrznych. Wobec ograniczonych możliwości kolonizacji nowych ziem i emigracji poza granice kraju głównym celem wędrówek stały się duże miasta, przede wszystkim stolice.
Kraje Azji pd. – zach.
1. suchy klimat, rozległe obszary pustynne barierą dla rolnictwa
regiony silnie zurbanizowane: azjatycka część b. ZSRR (szczególnie Syberia). Wiąże się to z konsekwentną polityką państwa dążącego do zagospodarowania tych rozległych ziem poprzez nierzadko przymusowe zasiedlenia. Efektem tego jest wyspowy charakter sieci osadniczej.
Kraje afrykańskie:
dowody niższego poziomu urbanizacji: – słaby poziom rozwoju gospodarczego
– przeszłość kolonialna
W Afryce nie mamy do czynienia z przeludnieniem wsi (w każdym razie nie na taką skalę, jak to obserwuje się w Azji). Przepływ ludności do miast to raczej efekt:
1. psychologicznej atrakcyjności miejskiego stylu życia i tradycji plemiennej = ludzie już zamieszkujący w mieście powinni przyjąć u siebie członków nawet odległej rodziny.
2. upływ ludności do miast nie pokrywa się z zapotrzebowaniem na siłę roboczą stąd też wokół wielu afrykańskich miast, stolic masowo wyrastają dzielnice nędzy.
3. do najsilniej zurbanizowanych należą kraje Afryki Pn.
Są to tereny starego osadnictwa arabskiego i europejskiego na których już przed wiekami istniały cywilizacje miejskie.
Kraje o wysokim stopniu urbanizacji:
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej:
1. proces urbanizacji zaczął się podobnie jak w Europie, rozpoczął się już w XIX wieku. Był to wynik:
– rozwoju przemysłowego i masowego napływu emigrantów z Europy. Znaczna część osadników za cel podróży wybierała właśnie duże miast wschodniej części wybrzeża.
– w miarę kolonizacji obszarów położonych w głębi kontynentu powstawały nowe miasta budowane zwykle w sąsiedztwie linii kolejowych i rzek.
– ludność miejska stanowi obecnie ponad 75% ogólnej liczby mieszkańców.
Kanada:
– podobne procesy jak w przypadku Stanów Zjednoczonych.
– ludność miejska w Kanadzie to ponad 76% ogólnej liczby ludności.
Ameryka Południowa:
– proces rozpoczął się o wiele wcześniej i nie miał tak masowego charakteru
W momencie przybycia Europejczyków miasta praktycznie nie istniały. Pierwsze duże porty (jak Rio de Janeiro) i ośrodki administracyjne (np. Bogota) zaczęły powstawać dopiero w okresie kolonialnym
– rozległość obszarów leśnych i gospodarka rolna oparta na systemie wielkiej własności ziemskiej sprzyjały koncentracji ludności w miastach
Australia:
– Australia to jeden z najsłabiej zaludnionych krajów świata.
przyczyny wysokiego stopnia urbanizacji to: – rozległość obszarów pustynnych oraz hodowlany charakter gospodarki rolnej
1. 85,3% ludności to mieszkańcy miast
2. 6 największych aglomeracji: Melbourne, Sydney, Brisbane, Adelaide, Perth, Canberna
zamieszkuje je ponad 50 % ogólnej liczby mieszkańców miast Australii.
Jednym z przejawów postępujących procesów urbanizacyjnych jest powstawanie tzw. regionów urbanizacyjnych
Formą najczęściej spotykana jest aglomeracja miejska
– pełni rolę ośrodka centralnego (nazywanego rdzeniem)
pełnią w nich duże (kilkusettysięczne lub nawet wielomilionowe) miasta.
Jeżeli rozwój miasta nie nadąża za koncentracją kapitału i wzrostem liczby miejsc pracy, ludność zaczyna się osiedlać na terenach sąsiadujących z miastem i niekiedy przejmujących jego funkcje. Obszary takie nazywamy strefą podmiejską.
Z czasem strefa podmiejska może zostać wchłonięta, stając się jego integralną częścią.
Jeśli aglomeracja miejska posiada jeden tylko ośrodek rdzeniowy mówimy wtedy o aglomeracji monocentrycznej. Jeżeli jest ich kilka to nazywamy ją aglomeracją policentyczną Taką aglomeracją jest np. Trójmiasto w Polsce.
Inną formą rozwoju przestrzennego jest KONURBACJA – zespół miast i osiedli powiązanych silnymi więzami społeczno-ekonomicznymi, z których ani jedno nie pełni roli „rdzenia”. Forma ta jest typową dla obszarów silnie uprzemysłowionych. Przykładem może być sieć osadnicza Zagłębia Rury w Niemczech lub też Konurbacja Górnośląska w Polsce.
MEGAPOLIS – powstaje w następstwie zrastania się aglomeracji i ich stref podmiejskich w jeden zespół miejski powstaje swego rodzaju „supermiasto”, właśnie taki twór jak megapolis.
W St. Zjednoczonych Ameryki taki obszar zurbanizowany rozciąga się od Bostonu na Pn., do Waszyngtonu na Pd.
Obecnie zamieszkuje do 25% ludności całego kraju, a rozrasta się ono jeszcze bardziej, poprzez aglomerację Cleveland i Pittsburga stykając się megapolis wyrastającym wokół aglomeracji Chicago.
Podsumowanie-
Procesy urbanizacyjne powodują wiele skutków pozytywnych i negatywnych. Do tych pierwszych należą między innymi: możliwość uzyskania i wyboru pracy oraz miejsca zamieszkania, szybkie komunikowanie się i przemieszczanie mieszkańców oraz istnienie instytucji naukowych, społecznych, finansowych itp. Jest jednak wiele negatywnych skutków urbanizacji. Najważniejsze z nich to: przeludnienie, deficyt wody, bezdomność, bezrobocie, degradacja środowiska, głód, choroby, przestępczość. Na dużych obszarach miejskich istnieje antropopresja.
Zanieczyszenia i zniszczenia środowiska występują przede wszystkim w Azji i Ameryce Łacińskiej. Miasta na tych obszarach rozwijają się dzięki imigracji ludności z obszarów wiejskich. Liczą oni na poprawę warunków życia, ale najczęściej muszą zamieszkiwać w tzw. slumsach. W wielkich miastach zanieczyszczenia wód i powietrza wielokrotnie przewyższają dopuszczalną normę. W aglomeracjach gromadzone są wielkie ilości śmieci i odpadów. Jest trudność z ich składowaniem, wobec czego wiele ulic, szczególnie w dzielnicach nędzy, jest pokrytych śmieciami, z których „dom” ma wiele ludzi.
