USTRÓJ PAŃSTW SKONFEDEROWANYCH (1815-1866)
Wczesny konstytucjonalizm niemiecki. Kongres wiedeński i następujący po nim czas reakcji zahamowały procesy głębszych przeobrażeń ustrojowych. Do nadania konstytucji i powołania stanowych organów zobowiązywały monarchów niemieckich decyzje kongresu. W latach 1815-16 konstytucje otrzymało 5 małych księstw niemieckich. W 1818-21 stały się one podstawą ustroju dla dalszych 10 państw. Dopiero po rewolucji lipcowej wydane zostały konstytucje dla kilkunastu dalszych państw z wył. Prus i Austrii. Wszystkie konstytucje miały charakter aktów oktrojowanych i stanowić miały dowód łaski władców. Opierały się w znacznym stopniu na francuskiej karcie konstytucyjnej z 1814 r. Wprowadzały formę ograniczonej monarchii konstytucyjnej, w której król lub książę zachowywał b. silną pozycję. Powołane parlamenty były 2izbowe. W izbie wyższej zasiadali członkowie domu panującego, dygnitarze duchowni i świeccy, arystokracja. Izby niższe pochodziły z wyborów. Konstytucje wprowadzały równość wszystkich wyznań zachowując uprzywilejowaną pozycję kościoła państwowego. Konstytucyjna monarchia pruska. Iwsza konstytucja pruska przygotowana była przy współudziale berlińskiego Zgr. Narodowego. Nadała została przez Fryderyka Wilhelma IV 5.12.1848 r. Po 1849 została ona zmieniona i wydana 31.1.1850 r. Iwsza część konstytucji stanowiła katalog praw obywatelskich: równość wobec prawa, wszystkie podst. prawa wolnościowe jednostki, prawo do zrzeszania się i zgromadzeń. Na czele władz państwowych stał król zachowując silną pozycję. Władzę wykonawczą sprawował przy pomocy powołanych przez siebie ministrów, którzy zobowiązani zostali do kontrasygnowania aktów królewskich. Rząd składał się z 9 resortów, obradom przewodniczył premier. Monarcha posiadał wyłączne prawo nominacji urzędników, prawo polityki zagranicznej, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, inicjatywę ustawodawczą, prawo sankcji ustaw i prawo rozwiązania parlamentu. Władza ustawodawcza należała do 2izbowego parlamentu. Izba wyższa, zwana Izbą Panów, miała charakter arystokratyczno-biurokratyczny. 180 członków, połowa miejsc przysługiwała osobom posiadającym to prawo z tyt. urodzenia lub nadania. Pozostałe 90 mandatów – w drodze wyborów. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom opłacającym najwyższe podatki. Skład Izby Poselskiej wyłaniany był w wyborach powszechnych. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom po ukończeniu 24 lat, jeśli posiadali stałe miejsca zamieszkania oraz prawa wyborcze do władz gminnych. Wybory były jawne, pośrednie i nierówne. Ogół uprawnionych został podzielony na 3 klasy w oparciu o kryterium majątkowe. Każda klasa wybierała równą liczbę elektorów, którzy łącznie dokonywali wyboru posłów. Obie izby miały równą pozycję. Przysługiwało im prawo inicjatywy ustawodawczej i prawo ratyfikacji niektóry umów międzynarodowych. Posiadały pełnię władzy ustawodawczej, ograniczonej wymogiem sankcji królewskich. Władza sądowa sprawowana była przez niezawisłe sądu. Sędziów nominował król. Wprowadzona została jawność postępowania sądowego. Konstytucja pruska była giętka. Mogła zostać zmieniona zwykłą większością głosów w drodze zwykłej procedury ustawodawczej. Obowiązywała do końca Iwszej wojny światowej. Początki konstytucjonalizmu w monarchii habsburskiej. W okresie wiosny ludów cesarz austriacki zmuszony został do wydania 25.4.1848 r. konstytucji. Jej niedemokratyczny charakter wywołał falę protestów i spowodował, że konstytucja w maju została zawieszona. Cesarz zwołał do Wiednia sejm celem przygotowania nowego projektu. Stłumienie rewolucji uniemożliwiało uchwalenie konstytucji, a sejm został rozwiązany. W marcu 1849 cesarz ogłosił nową konstytucję. Austria stanowić miała jednolitą, niepodzielną i dziedziczną monarchię. Miało to doprowadzić do likwidacji odrębności ustrojowych poszczególnych krajów austriackich. Konstytucja przewidywała powołanie 2izbowego parlamentu, należała do niego władza ustawodawcza. Cesarz posiadał prawo absolutnego weta do ustaw parlamentu z możliwością rozwiązania izby. W praktyce i ta konstytucja pozostała martwym aktem. Parlament nie został ani razu zwołany, a cesarz 31.12.1851 r. uchylił moc obowiązującą konstytucji. W Austrii utrzymane były rządy absolutne. Iwszą konstytucja austriacka, która weszła w życie był tzw. Patent lutowy z 26.2.1861 r. Władza wykonawcza należała do cesarza oraz powołanego przez niego i odpowiedzialnego przed nim rządem. Władza ustawodawcza należała do 2izbowego sejmu. Do izby wyższej zwanej Izbą Panów wchodzili członkowie dziedziczni, oraz powoływani przez cesarza. Izba niższa zwana Izbą Posłów składać się miała z 343 przedstawicieli wybieranych w nie wyborach powszechnych lecz przez zgromadzenia krajowe 15 krajów koronnych. Sejm nie miał prawa stanowienia budżetu ani wpływu na skład rządu. Projekty ustaw przygotowywane były przez Radę Państwa powołaną przez monarchę. Austriacka konstytucja z 1861 r. była aktem niepełnym.
FEDERACJE NIMIECKIE (1866-1933)
Związek północno-niemiecki
Z rywalizacji o dominującą pozycję wśród państw niemieckich zwycięsko wyszły Prusy, które po sprowokowaniu wojny z Austrią i jej błyskawicznej klęsce doprowadziły do rozwiązania Związku Niemieckiego. Powstał utworzony przez Prusy Związek Północno-Niemiecki. Związek był nowym państwem o strukturze federacji. Podstawa jego istnienia jest konstytucja określająca ustrój państwa związkowego. Konstytucje opracował Bismarck, główny autor powstania niemieckiej federacji. Konstytucja weszła w dniu 1.7.1867r w życie. Ustrój Związku Północno-Niemieckiego Prawo dziedzicznego przewodniczenia związkowi przypadało królowi pruskiemu. Organem ustawodawczym był parlament dla którego przyjęto nazwę Sejmu Rzeszy. Składał się z posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. Posłów chronił immunitet. Kadencja sejmu trwała 3 lata, zbierać się miał przynajmniej raz w roku. Jego obrady były jawne. Poza stanowieniem ustaw do sejmu należało także ratyfikacja umów międzynarodowych. Drugim organem kolegialnym który miał kompetencje ustawodawcze była Rada Związku. Zasiadali w niej przedstawiciele poszczególnych państw członkowskich. Rada liczyła 4 członków. Prusy miały w niej zagwarantowane 17 miejsc. Członkowie Rady byli związani instrukcjami własnych rządów. Rada Związku nie była formalnie 2 izbą parlamentarna. Każdy projekt ustawy zanim trafił pod obrady sejmu musiał zostać przez nią zaakceptowany i przyjęty, co oznaczało że praktyce pełniła funkcje drugiej izb ustawodawczej. Rada powoływała Prezydium Rady do którego należała władza wykonawcza w Związku. Prezydium przygotowywało projekty ustaw, zwoływało i zamykało posiedzenia sejmu i Rady Związku, mogło też na wniosek Rady sejm rozwiązać. Do Prezydium należało też powoływanie wszystkich urzędników federacji. Na jego czele stał z urzędu premier pruski. Wspólnym organem sądowym Związku był Wyższy Sąd Apelacyjny. Podlegały mu sprawy, które dotyczyły bezpieczeństwa związku. Do Związku należało ustawodawstwo dotyczące: wojska i marynarki, zdrowia, poczty, telegrafu, kolei, dróg lądowych i wodnych. Zapewniała wszystkim obywatelom państw członkowskim pełną swobodę osiedlania się na całym obszarze Związku, a z chwilą osiedlenia pełnię praw przysługujących mieszkańcom tego kraju. Związek Północno-Niemiecki był etapem wstępnym do pełnego zjednoczenia Niemiec.
Rzesza niemiecka. Geneza. Terytorium. Charakter prawny. Ostatnią poważną przeszkodą na drodze zjednoczenia Niemiec była Francja. Po jej pokonaniu przez Prusy w 1870 r. doszło do porozumienia z królem Pruskim, jako przewodniczącym Związku Północnoniemickiego oraz władcami Bawarii, Wirtembergii i Badenii. Na jego podstawie proklamowano powstanie 1.1.1871 r. II Rzeszy niemieckiej. Król pruski ogłoszony został cesarzem zjednoczonych Niemiec. W skład II Rzeszy nie weszła Austria. II Rzesza składała się z 25 członków i 3 miasta wolne. Państwa posiadały własny ustrój oparty na odrębnych konstytucjach i swoje organa władzy państwowej. Prusy miały wyraźną przewagę. Zasadę równości wszystkich członków naruszały także prawa zastrzeżone. Ustrój polityczny. Podstawą ustroju II Rz. była konstytucja z 16.4.1871 r. Wspólne dla całej Rz. były sprawy: polityka zagraniczna i wojsko, cła i sprawy monetarne, transport lądowy i wodny, poczta i telegraf, ustawodawstwo w dziedzinie prawa cywilnego, karnego i handlowego. Władcy Badenii, Wirtembergii i Bawarii zachowali w czasie pokoju zwierzchnictwo wojskowe nad swoimi siłami zbrojnymi. Na czele Rzeszy stał cesarz. Tytuł ten przysługiwał dziedzicznie królowi Prus. Cesarz reprezentował Rz. na zewnątrz, zawierał umowy międzynarodowe, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, w czasie wojny naczelnym wodzem, mianował kanclerza i wszystkich urzędników federacji. Zwoływał, zamykał i zawieszał obrady sejmu i Rady Związku, nie posiadał prawa sankcji, wydawane przez niego akty prawne wymagały kontrasygnaty kanclerza. Parlamentem był
Sejm Rzeszy, wybierany w wyborach powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych. Okręgi były 1mandatowe. Kadencja sejmu trwała 3 lata, w roku 1888 wydłużona została do 5 lat. Prawa wyborcze przysługiwały wszystkim mężczyznom po 25 roku życia. Do kompetencji sejmu obok ustawodawstwa należało wypowiadanie wojny, stanowienie budżetu i ratyfikacja umów międzynarodowych. Rada związku – zasiadali w niej pełnomocnicy wszystkich krajów członkowskich, zobowiązani do zajmowania stanowiska zgodnego z wytycznymi własnych rządów. Rada związku posiadała kompetencje ustawodawcze równe Sejmowi Rzeszy. Współdecydowała razem z cesarzem o rozwiązaniu sejmu. Miała prawo wydawania zarządzeń wykonawczych. Kanclerz Rzeszy sprawował w imieniu cesarza najwyższą władzę wykonawczą, był praktycznie jedynym organem ministerialnym Rz., pozostał więc obok cesarza samodzielnym organem wykonawczym. Kanclerz był najczęściej równocześnie premierem pruskiego rządu. Organem sądowym federacji był Sąd Rz. Wkrótce po utworzeniu II Rz. doszło do konfliktu między państwem a kościołem rzymskokatolickim. Republika Weimarska. Rz. straciła na rzecz Francji zagarniętą w 1871 r. Alzację i Lotaryngię. Znacznie poważniejsze straty poniosła wielonarodowa monarchia habsburska, która rozpadła się na wiele państw narodowych. Austria skurczyła się do niewielkiego teryt. W płaszczyźnie ustrojowej najpoważniejsze zmiany polegały na obaleniu ustroju monarchistycznego i wprowadzeniu republiki parlam. Ich wyrazem była konstytucja Rzeszy z 1919 r. i konstytucja austriacka 1920 r. Rz. zwana potocznie od miejsca uchwalenia konstytucji Republiką Weimarską utrzymywała federacyjną strukturę państwa. Kształt państwa związkowego przejęła także Austria, której teryt. podzielono na 9 krajów związkowych. Federalna struktura państwa. Do wyłącznych kompetencji Rz. należało ustawodawstwo w zakresie: stosunków z zagranicą, spraw obywatelskich, emigracji i imigracji, sił zbrojnych, systemu monetarnego i ceł, poczty, a także budżetu federacji. Spory między krajami członkowskimi rozstrzygał Najwyższy Trybunał Rzeszy Niemieckiej. Ustrój polityczny Republiki Weimarskiej. Konstytucja niemiecka opierała się na wzorach ustrojowych III republiki francuskiej. Widać w niej jednak pewne wpływy angielskie i amerykańskie. Ustrój oparty został na zasadzie suwerenności ludu, 3podziału władzy oraz podmiotowości jednostki. Wyrazem uznania narodu za suwerena było 5przymiotnikowe prawo wyborcze przyznane także kobietom, niski cenzus wieku (20 lat), instytucja referendum oraz obszerny kat. praw obywatelskich. Konstytucja była sztywna, tzn. zmiana była możliwa tylko wówczas, jeżeli opowiedziało się za nią 2/3 posłów przy kwalifikowanym quorum 2/3 ustawowej ich liczby, lub w drodze referendum jeśli za zmianą opowie się większość społ. Na czele państwa stał prezydent – wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich na 7 lat. Na mocy decyzji Sejmu Rz. mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności prawnej. Kompetencje prezydenta: reprezentacja państwa na zewnątrz, zawieranie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie kanclerza, ministrów i innych urzędników, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Wydawane przez prezydenta rozporządzenia i zarządzenia wymagały kontrasygnaty kanclerza lub odpowiedniego ministra, co zdejmowało z niego odpowiedzialność polityczną. Władza wykonawcza i nadzór nad całym aparatem admin. federacji należały do rządu i kierującymi jego pracami kanclerza. Rządowi przysługiwała inicjatywa ustawodawcza. Kanclerz był przewodniczącym rady ministrów, do niego należało ustalenie głównych wytycznych polityki Rz. Kanclerz i ministrowie byli odpowiedzialni prawnie. O postawieniu ich w stan oskarżenia decydował Sejm Rz. a sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy. Członkowie rządu byli odpowiedzialni przed sejmem politycznie. Sejm Rzeszy – władza ustawodawcza, wybierany w 5przymiotnikowych wyborach na 4 lata, prawo rozwiązania sejmu przysługiwało prezydentowi. Ilość posłów w sejmie z poszczególnych krajów byłą proporcjonalna do ilości mieszkańców. Drugim organem parlamentarnym była Rada Rzeszy. Stanowiła odbicie federacyjne struktury państwa. Zasiadali w niej reprezentanci poszczególnych krajów członkowskich delegowani przez swoje rządy. Rada Rzeszy posiadała kompetencje ustawodawcze, ale w ograniczonym zakresie. Przysługiwało jej tylko prawo weta zawieszającego wobec ustaw Sejmu Rzeszy, które mogło być odrzucone przez kwalifikowaną większość 2/3 głosów poselskich. W takim przypadku prezydent ogłaszał ustawę mimo sprzeciwu Rady. Radzie Rzeszy przysługiwało prawo nadzoru nad administracją Rzeszy. Na szczeblu federacji istniały 3 sądy: Sąd Rzeszy pełniący funkcję sądu apelacyjnego, Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy, działający jako trybunał konstytucyjny dla wyższych urzędników państwa oraz Sąd Administracyjny Rzeszy Stosunki między państwem a kościołem regulowane były w poszczególnych krajach z osobna. Demokratyczny system rządów parlamentarnych nie sprawdził się w praktyce politycznej. Jedną z ważniejszych przyczyn kryzysu parlamentarnej demokracji Republiki Weimarskiej upatrywać należy w złej sytuacji gospod. Przyczyny kryzysu parlamentarnego systemu rządów tkwiły także w rozbiciu politycznym.
