Temat: Walka z sarmatyzmem w literaturze XVIII w.
Oświecenie przypada na wiek XVIII ; na zachodzie Europy było walką z absolutyzmem , w Polsce zaś odwrotnie – ludzie dążyli do umocnienia władzy królewskiej.
Epokę oświecenia nazywa się ,,wiekiem rozumu”; ,,wiekiem oświeconym”; ,,wiekiem filozofów”. Nie bez powodu nadano jej te nazwy , ponieważ jej pionierami byli filozofowie, uczeni, literaci i publicyści.
Rozwinęło się wiele prądów umysłowych i literackich.
Uznawano dwa światopoglądy : racjonalizm – poznawanie świata na drodze rozumowej i empiryzm – poznawanie świata na drodze doświadczalnej.
W literaturze wyróżniamy również dwa główne nurty: sentymentalizm głoszący przewagę serca i uczuć nad rozumem i klasycyzm będący literaturą dydaktyczną. Preferował on gatunki literackie tj. poemat heroikomiczny, satyra, bajka czy powieść.
Często utwory klasyczne dotyczyły sytuacji naszego kraju w XVIII w.
Krytykowano liczne przywileje szlacheckie, przez które osłabiona była władza królewska. Piętnowano stosunek szlachty do państwa, brak patriotyzmu, zapatrzenie na modę francuską, pijaństwo, skłonność do bójek , nieróbstwo.
Artyści ,mimo że nie mogli zrobić nic bezpośrednio, starali się przez swoje utwory dotrzeć do narodu i obudzić w nim uczucia patriotyczne.
Jednym z czołowych poetów tej epoki był Ignacy Krasicki, napisał on trzy satyry krytykujące ówczesny stan Polski.
W utworze „Do króla” autor zwraca się do Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wymienia jego wady tj. to, że jest synem kasztelana, jest młody, będąc królem uważa się za normalnego człowieka, wierzy w naukę , ceni sobie wykształcenie…
Po chwili możemy zorientować się ,że autor zamiast wad wylicza same zalety króla. Ośmiesza poglądy szlachty, która nie potrafi docenić St. Augusta – utwór ten jest utworem pochwalnym na cześć króla – panegirykiem.
Kolejną satyrą krytykującą szlachtę jest ,,Świat zepsuty” – Krasicki pisze o cnocie ,prostocie, wierze, o wszystkich wartościach , które z upływem lat zostały utracone przez sarmatów. Przeciwstawia im wady ówczesnej młodzieży: zachłanność, niehonorowość, brak wiary, lekceważenie wszystkiego …
Obraz rycerskiego sarmaty kontrastuje z obrazem leniwego, młodego szlachcica.
Krasicki uważa , że ogół cech szlachty doprowadził do upadku i rozbiorów Polski. Porównuje ojczyznę do tonącego statku , którego załoga woli się ratować ucieczką niż walczyć o swój okręt, któremu grozi nieuchronna zagłada.
Również w utworze ,, Pijaństwo” autor wzgardza hulającymi, rozpitymi szlachcicami. Satyra ta ma formę dialogu między dwoma kolegami. Jeden z nich opowiada o tym jak to hucznie obchodził imieniny swojej żony, a następnie poprawiny. Mówi, że w celu poprawienia sobie samopoczucia postanowił zrezygnować z herbatki na rzecz anyżówki. Później kiedy przyszli znajomi obowiązkowo musiał ich poczęstować kilkoma lampkamiwina i opowiada jak dyskusja polityczna zakończyła się bójką. Drugi szlachcic wysłuchawszy opowieści kolegi krytykuje jego zachowanie, spożywanie trunków w za dużych ilościach, ponieważ dochodzi wtedy do bijatyk, utraty panowania nad sobą i rozumem.
Gdy pierwszy z nich wysłuchuje tego stwierdza ,że na niego już pora i idzie napić się wódki.
Autor w tym utworze negatywnie odnosi się do źle pojętej staropolskiej gościnności (polegającej na upiciu gości), politykierstwa, warcholstwa i głupoty szlachty.
Na temat sarmatyzmu i przyszłości narodu pisał również publicysta Stanisław Staszic.
W swoich ,, Uwagach nad życiem J. Zamojskiego” autor przytacza jego słowa :
,, Zawsze takie Rzeczypospolite będą jakie młodzieży chowane” – uważa ,że młodzież jest przyszłością narodu.
Dochodzi do wniosku, że powinno się wykluczyć prywatne interesy posłów i w tym celu wprowadzić w sejmie głosowanie większością głosów.
Staszic jest przeciwnikiem więzienia kogokolwiek bez wyroku sądowego. Neguje wolną elekcję i cudzoziemskich władców , którzy jego zdaniem wykorzystują Polskę do własnych celów. Postuluje wprowadzenie tronu dziedzicznego.
W ,, Przestrogach dla Polski” autor prosi szlachtę, aby pozwoliła uchwalić konstytucję i oskarża ją o samowolę , lekceważenie prawa, przekupstwo i zdradę.
Światopogląd Staszica pokrywa się z tym co głosił Juliusz Ursyn Niemcewicz , który także głośno krytykował ówczesnych sarmatów.
Napisał on ,, Powrót posła”- polską komedię polityczną.
Podzielił swoich bohaterów na dwa obozy : postępowy i konserwatywny.
Do pierwszego z nich należeli: Walery- poseł, patriota oraz jego rodzice- prawi obywatele starający się pielęgnować upadłe sarmackie wartości.
W drugim obozie znaleźli się : Starosta Gadulski – uważany za ciemnego człowieka ,dla którego liczy się tylko pieniądz; Starościna- tzw. dama modna, egzaltowana, ślepo zapatrzona w modę francuską i wszystko co zachodnie oraz Szarmancki – bardzo modny w literaturze oświeceniowej kawaler – fircyk, jest on kosmopolitą, nie interesuje się sprawami kraju , raczej modą i pieniędzmi, pozbawiony zasad moralnych i skrupułów.
,,Powrót posła” jest krytyką ciemnoty i głupoty szlachciców, ośmiesza bezkrytyczne naśladownictwo mody zachodniej, wytyka sarmatom brak patriotyzmu i pogoń za wartościami materialnymi , własnymi interesami oraz lekceważenie spraw państwa. Propaguje wprowadzanie w życie postępowych reform i kreuje wzorzec sarmaty oświeceniowego ( tj. Podkomorzy), który dba o kraj, rodzinę, myśli nie tylko o sobie ale również o innych.
Mimo ,że oświecenie zostało ochrzczone ,,epoką filozofów”, jej wielkość przyćmiewała nieumiejętność życia sarmatów w społeczeństwie. Zgodnie z tym, jak pisał Krasicki, , nie dbali o ojczyznę, obchodziły ich tylko własne wygody , doprowadzili do rozbiorów Polski.
Niemcewiczowi udało się stworzyć wzorzec idealnego sarmaty, niestety tylko na kartkach papieru…
