Warszawę z lat wojny i okupacji odnajdujemy w wielu utworach tego okresu. Dotyczą one życia codziennego okupowanej stolicy, literackich ujęć powstania w getcie warszawskim i powstania warszawskiego. Obraz Warszawy z okresu wojny ukazany został w utworze A. Kamińskiego Kamienie na szaniec. Jest to opowieść
o losach warszawskiej młodzieży, działającej w organizacjach harcerskich. Bohaterami książki są m.in. Zośka, Rudy i Alek, którzy podejmują działalność konspiracyjną w latach 1939-1943.
Szczególnie wyraziście ukazana jest Warszawa z czasów okupacji hitlerowskiej w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego. W utworze Pożegnanie z Marią na przyjęciu weselnym u pary muzyków znajduje się na wpół pijana grupa przyjaciół. Uciekinierka z getta, żydowska pieśniarka, przypomina, że za oknem jest okupacja. Młodzi ludzie Tadeusz (narrator) i jego narzeczona Maria są człon-
kami tajnych kompletów uniwersyteckich, dyskutują o miłości i literaturze. Jednocześnie pracują w firmie budowlano-przewozowej, handlują, produkują i rozprowadzają samogon. Godzina policyjna, łapanki, ciągłe zagrożenie życia – oto obraz Warszawy z tego okresu. Rzeczywistość okupacyjna podważyła dotychczasowe normy moralne, ukazała – według Borowskiego – ich umowność i fałsz.
A. Szczypiorski w powieści Początek ukazuje również Warszawę i warszawiaków w okresie wojny i okupacji, a szczególnie stosunek Polaków do holokaustu. Przedstawia zarówno akty bohaterstwa w ratowaniu Żydów, jak również postawy niskie i podłe – dzięki czemu zyskuje pisarz obiektywizm. Z zestawienia postaw
prezentowanych w powieści wynika, że jednostki szlachetne i podłe są w każdym narodzie, niezależnie od przynależności rasowej czy etnicznej.
Ziele na kraterze M. Wańkowicza to wzruszająca opowieść o losach rodziny pisarza w okupowanej stolicy i o śmierci córki pisarza, która zginęła podczas powstania warszawskiego.
Inny utwór, Ikar J. Iwaszkiewicza, opowiada z kolei o chłopcu aresztowanym w Warszawie przez Niemców w latach okupacji hitlerowskiej.
Powstanie w getcie warszawskim ukazują utwory takie, jak: Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem i K. Moczarskiego Rozmowy z katem. H. Krall w swoim reportażu prezentuje walkę i bohaterstwo Żydów w okresie wojny, jak również wstrząsające obrazy życia w getcie warszawskim. Dobrodziejstwem staje się tu odstąpienie cyjanku, samobójstwo i brak żywności oto rzeczywistość, którą przedstawia. W Rozmowach z katem Moczarski ukazuje martyrologię Żydów w aspekcie historycznym. Obraz płonącego getta warszawskiego ukazany jest tu od strony Niemca – hitlerowca, likwidatora getta, wysoko postawionego oficera SS.
Utworem ukazującym powstanie w getcie warszawskim jest również broszura napisana przez Edelmana, zastępcę komendanta ŻOB, pt. Getto walczy. Wiele utworów literackich ukazuje powstanie warszawskie z roku 1944.
Kolumbowie rocznik 20 R. Bratnego to słynna już powieść o żołnierzach AK i ich zrywie powstańczym. Kolumb, Jerzy, Olo, Niteczka to główni bohaterowie opowieści o walce, miłości i śmierci powstańców Warszawy. Utwór ten, opowiadający o pokoleniu Kolumbów, doczekał się realizacji filmowej, przedstawił Warszawę i jej mieszkańców w tym niezwykle dla niej trudnym momencie historycznym.
Zośka i Parasol A. Kamińskiego to relacja o dalszych losach bohaterów opisywanych w Kamieniach na szaniec. W okresie powstania warszawskiego narażają oni życie, walcząc z okupantem.
Pamiętnik z powstania warszawskiego M. Białoszewskiego to opowieść będąca rejestrem obserwacji i odczuć bohatera patrzącego na walczącą stolicę. Również Stawińskiego Kanał i Krzysztonia Kamienne niebo to opowieści z czasów powstania warszawskiego, które doczekały się odpowiednich realizacji filmowych.
Warszawa z lat wojny i okupacji przedstawiona została nie tylko w prozie, ale również w poezji tego okresu. Alarm A. Słonimskiego to wiersz nawiązujący do alarmów z września 1939 roku. Poezja Kolumbów – Baczyńskiego, Gajcego i innych również przedstawia Warszawę i jej mieszkańców w okresie wojny i okupacji.
W wierszu Pokolenie Baczyński przedstawia straszliwą wizję świata i pokolenia wojny. Młodzi, dwudziestoletni ludzie dorośli już do trumny – śmierć grozi im w każdej chwili, w mieście podobnym do Apokalipsy. Odwaga i męstwo tworzą maskę żołnierza – Warszawy, lecz w sercu ma on zwykły, ludzki ból, lęk śmierci, tęsknotę za miłością i możliwością tworzenia. Chwilą bez imienia nazywa
poeta czasy swojej młodości wojenno-powstańczej. Groza wojny, realia bombardowań, śmierć – oto otaczająca rzeczywistość.
Warszawa z tego okresu ukazana jest również przez Cz. Miłosza w jego utworach Campo di Fiori czy W Warszawie. W pierwszym wierszu uwiecznia poeta karuzelę koło murów getta, zaś w utworze Biedny chrześcijanin patrzy na getto przyjmuje postać pełną grozy, przerażenia i poczucia odpowiedzialności, opisując śmierć Żydów w getcie.
Zupełnie innym utworem jest wiersz J. Twardowskiego pt. Matka Boska Powstańcza. Jest on rodzajem modlitwy do Matki Bożej – patronki i pocieszycielki powstańców, napisanej przez księdza, uczestnika powstania warszawskiego.
Inne utwory opowiadające o Warszawie z okresu wojny i okupacji to Lechonia Pieśń o Stefanie Starzyńskim, prezydencie stolicy, czy Wyszyńskiego Modlitwa za zmarłych. Wszystkie utwory przedstawiane przeze mnie, zarówno prozatorskie, jak i poetyckie, ukazywały stolicę i jej mieszkańców w różnych okresach okupacji
hitlerowskiej: we wrześniu 1939 roku, w okresie powstania warszawskiego i powstania w getcie. Codzienność okupacyjna i bohaterstwo mieszkańców oto obrazy, które odnajdujemy w utworach opisujących stolicę tego okresu.
