Emigrację po powstaniu listopadowym poprzedzały 3 fale emigracji politycznej Polaków: po konfederacji barskiej, po wojnie w obronie konstytucji 3 maja i po powstaniu kościuszkowskim
Emigracja po powstaniu listopadowym była najliczniejsza – objęła około 8-9 tys. żołnierzy i cywilów i odegrała najwybitniejszą rolę: zainicjowała działania konspiracyjne i walkę zbrojną w kraju oraz programy polityczne na przyszłość.
Głównymi skupiskami emigracji były: Francja, Belgia, Szwajcaria, państwa niemieckie, Wielka Brytania i USA. Społeczeństwa tych państw okazywały wyraźnie przychylny stosunek do emigrantów. Natomiast stosunek rządów był w najlepszym wypadku powściągliwy, a często wręcz wrogi – przetrzymywanie w twierdzach pruskich polskich żołnierzy-emigrantów, w celu wymuszenia na nich poddania się ograniczonej amnestii ogłoszonej przez Mikołaja I (listopad 1831) i nakłonienia ich do powrotu do Królestwa Polskiego.
Niepowodzeniem zakończyły się starania o kompromisową jedność emigracji. Było to związane zarówno ze sporami na temat przyczyn klęski powstania i koncepcji działań na przyszłość. Znaczenie miał też skład społeczny emigracji: zdecydowana przewaga elementów szlacheckich (3/4) nad plebejskimi rodziła obawy tych ostatnich, że ich stanowisko mogłoby zostać zignorowane. Konserwatyści i cześć liberałów uważali za główny powód klęski dysproporcję sił na korzyść Rosji i brak realnego poparcia przez państwa zachodnie. Oskarżali też lewicę powstańczą o niekarność, żądając podporządkowania się uznanym autorytetom.
Drugą sprawą, która wpłynęła na podział, był stosunek do sprawy chłopskiej. W ostatecznym rezultacie powstały trzy zasadnicze kierunki – obozy polityczne emigracji:
* demokratyczny
* plebejsko-radykalny
* konserwatywno-ziemiański
Działalność i program obozu demokratycznego:
* Komitet Tymczasowy Emigracji został zorganizowany z inicjatywy Kaliszan (Bonawentura Niemojewski) 6 listopada 1831 i rozwiązany po powołaniu przez członków Towarzystwa Patriotycznego (15 grudzień 1831) Komitetu Narodowego Polskiego na czele z Lelewelem. Teoria pierwotnego gminowładztwa z prac historycznych Lelewela nie znalazła jednak odzwierciedlenia w jego działalności politycznej, w której dystansował się od radykalnych rozwiązań – stając na pozycjach umiarkowanego centrum politycznego.
* KNP nawiązuje współpracę z karboniuszami we Francji, Włoszech i krajach niemieckich – republikanizm demokratyczno-burżuazyjny
* w trakcie przygotowań do podjęcia konspiracji i walki w kraju nastąpiło rozwiązanie KNP przez władze francuskie oraz wydalenie Lelewela z Francji (przełom 1832/3 – pretekstem była odezwa Do braci Rosjan )
* w Szwajcarii leleweliści nawiązują kontakty z emigracją włoską ( Młode Włochy Józefa Mazziniego). Konsekwencją tych kontaktów było założenie przez przywódców emigracji polskiej, włoskiej i niemieckiej Młodej Europy , w skład której weszła powstała 12 maja 1834 pod przywództwem Lelewela Młoda Polska . Program tej organizacji – o charakterze kadrowym – oparto na zasadach republikańsko-demokratycznych, pomijając całkowicie kwestię reform społecznych. Kontakty z krajem utrzymywano poprzez emisariuszy (Szymon Konarski). Młoda Polska zaprzestała działalności w 1838. Część jej członków przystąpiła do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (sam Lelewel dopiero w 1846)
* Towarzystwo Demokratyczne Polskie powstało 16 marca 1832 w wyniku odejścia z KNP kilkunastu radykałów (Tadeusz Krępowiecki, Jan Nepomucen Janowski, ks. Kazimierz Aleksander Pułaski). Następnego dnia – 17 marca – wydano tzw Mały Manifest TDP, w którym: potępiono szlacheckich przywódców powstania listopadowego za stanowy egoizm, stwierdzono potrzebę pozyskania dla walki o wolność Polski postępowych sil Europy, roztoczono utopijną wizję wspólnej dla wszystkich ziemi i jej owoców . W nieco późniejszej odezwie Do obywateli żołnierzy ogłoszono hasło nadania chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi
Usuwanie z TDP członków o poglądach zbyt radykalnych (Pułaski w 1832, Krępowiecki w 1833, Worcell w 1835) doprowadziło do zmiany układu sił w kierownictwie organizacji. Konsekwencją było przejęcie władzy przez grupę skupioną wokół Wiktora Heltmana. 4 grudnia 1836 wydają oni Wielki Manifest. Zawarte w nim postanowienia przeformułowują program TDP w duchu demokratyczno-burżuazyjnym: złagodzono zarzuty przeciw szlachcie – dostrzegając w niej obok ludu uczestnika w przyszłym wyzwoleniu kraju, zapowiedziano nieodpłatne uwłaszczenie chłopów – użytkowników. Polska miała stać się republiką w przedrozbiorowych granicach.
Na przełomie lat 30/40 XIX wieku TDP było najliczniejszym ugrupowaniem emigracyjnym – ponad 2 tys. członków – zorganizowanym w lokalne sekcje i kierowanym przez pięcioosobową (wybieraną rocznie) Centralizację.
Działalność i program nurtu plebejsko-radykalnego:
* przybyli do Wielkiej Brytanii w 1834 z Prus żołnierze – powstańcy zorganizowali 2 sekcje TDP (na wyspie Jersey i Portsmouth)
* radykalizacja nastrojów i wpływy socjalizmu utopijnego powodują zerwanie z TDP (1835) i założenie przy udziale Krępowieckiego, Pułaskiego i Worcella nowej organizacji. Składały się na nią: Gromada Grudziąż, Gromada Humań (koliwszczyzna na Ukrainie 1868), Gromada Praga (powstała w Londynie dla upamiętnienia rzęzi Pragi 1794). Wszystkie razem występowały pod zbiorową nazwą Lud Polski (symboliczną tak jak nazwy cząstkowe).
Działające w izolacji od kraju, atakowane w środowisku emigracyjnym za utopijny program (hasła antyszlacheckie, zapowiedź likwidacji nierówności społeczno-prawnych i majątkowych oraz przekazanie własności środków produkcji, w tym ziemi, ludowi, który miał odzyskać niepodległość Polski w drodze rewolucji ludowej). Gromady popadały w wewnętrzne spory ideologiczne. Po odejściu Krępowieckiego i Worcella głównym przywódcą zostaje Zenon Świętosławski. Poprzednie założenia programowe zostają przeredagowane w stylu religijno-mistycznym (1842)
* po wybuchu powstania krakowskiego 1846 nastąpiło rozwiązanie Gromad. Część członków ponownie przystąpiła do TDP, część zaś udała się an dalszą emigrację do USA
Obóz konserwatywno-ziemiański (zwany id lat czterdziestych Hotel Lambert – od siedziby księcia) zrzeszał cywilne i wojskowe kierownictwo powstania, część inteligencji i nieutytułowanej emigracji, skupione przy Adamie J. Czartoryskim i uznające międzynarodową pozycję księcia i jego walory, jako ponadpartyjnego przywódcy narodu.
Program społeczno-polityczny stopniowo zbliżał się w niektórych punktach do haseł liberalno-demokratycznych: przejście od zastąpienia pańszczyzny oczynszowaniem do uwłaszczenia na zasadach dobrowolnej umowy. Przyszłe państwo polskie miało być monarchią konstytucyjną o ustroju nawiązującym do postanowień konstytucji 3 Maja -> władza w rękach elity szlachecko-burżuazyjnej. Elastyczność programu insurekcyjnego pozostawała w ścisłym związku z rozwojem sytuacji międzynarodowej. Głównym polem działania były akcje dyplomatyczne podejmowane w Europie Zachodniej, na Bałkanach i Wschodzie – jednym słowem wszędzie, gdzie można było zaszkodzić Rosji.
Obok działalności politycznej obóz ten prowadził działalność dobroczynną, kierował i wspierał finansowo organizacje naukowe i literackie: Biblioteka Polska w Paryżu (1839), Towarzystwo Literackie Polskie (1832) przekształcone w Towarzystwo Historyczno-Literackie. Wspierał rozwój kultury polskiej poprzez pomoc dla przebywających na wmigracji wybitnych twórców – Mickiewicza, Szopena, Słowackiego.
