1. Przyczyny odkryć geograficznych
a) Około 1430 r. Portugalczycy opanowali żeglugę na Wyspy Azorskie. Był to punkt zwrotny w docieraniu drogą morską do zachodnich wybrzeży Afryki. Płynięcie bowiem wzdłuż jej brzegów było możliwe tylko na południe, w kierunku równika, gdyż prądy morskie i wiatry uniemożliwiały statkom żaglowym powrót. Dotarcie do Azorów pozwalało więc na ominięcie niepomyślnych dla żeglugi warunków.
b) Pierwszeństwo w odkrywaniu nie znanych ziem przypadło Portugalczykom. W –V w. fale głodu, epidemie i zniszczenia wojenne w Portugalii spowodowały spadek zaludnienia, a w rezultacie kryzys, który dotknął warstwy feudalne i pchnął je do udziału w wojnach i podbojach poza granicami Półwyspu Pirenejskiego.
c) Terenem ekspansji szlachty portugalskiej stały się północne i zachodnie ziemie Afryki. Gdy organizowane do Afryki wyprawy nabrały rozmachu, do rycerstwa dołączyli kupcy. Ich interesy ekonomiczne były jedną z najważniejszych przyczyn dalszych wypraw, podbojów i zamorskiego handlu. Głównym celem było zdobycie kruszców i rzadkich towarów, które w średniowieczu napływały do Europy przez Lewant i Maghreb za pośrednictwem kupców arabskich. Były to: jedwab, pachnidła, dywany, wyroby jubilerskie, korzenie, kość słoniowa i in.
d) Za luksusowe, drogie towary ze Wschodu kupcy europejscy musieli płacić złotem. Ponieważ jednak jego wydobycie na starym kontynencie było już niewielkie wobec wyczerpywania się zasobów, a europejskie towary nie znajdowały zbytu na Wschodzie, brak kruszców był bardzo silnie odczuwany.
e) U źródeł wypraw leżały także chęć przygody, poznania i szerzenia chrześcijaństwa. Przez cały -V w. wyprawy ożywiała legenda o dalekim chrześcijańskim kraju „księdza Jana”, który sytuowano w okolicach Etiopii i do którego zamierzano dotrzeć.
2. Wyprawy Krzysztofa Kolumba, Ferdynanda Magellana, Vasco da Gamy i Amerigo Vespucci-ego.
a) Krzysztof Kolumb – włoski żeglarz, podróżnik, znany jako odkrywca Ameryki. W latach 1492-1493 (będąc w służbie króla Hiszpanii) zorganizował pierwszą wyprawę w poszukiwaniu nowej, krótszej drogi morskiej do Indii. Wypłynął 3 VIII z Palos. 12 X statki Kolumba: Santa Maria, Nińa i Pinta dopłynęły do wyspy, którą uznano za część Indii i nazwano San Salvador (obecnie Watling, w archipelagu Bahama). Następnie odkrył Kubę i Haiti.
We wrześniu 1493 Kolumb wyruszył z Kadyksu z drugą, znacznie liczniejszą wyprawą, podczas której odkryto m.in. Małe Antyle, Puerto Rico, Jamajkę, Dominikę (trwała do 1496). Podczas trzeciej wyprawy (1498-1500) Kolumb odkrył wyspę Trynidad i wybrzeża Wenezueli, podczas czwartej zaś (1502-1504) opłynął półwysep Jukatan i dotarł do Przesmyku Panamskiego.
Oszukany przez swoich protektorów i schorowany zmarł w zapomnieniu i biedzie, przekonany do końca życia, że dotarł do Azji Wschodniej. Jego imieniem nazwano m.in.: republikę południowoamerykańską Kolumbię (do której nigdy nie dotarł), prowincję w Kanadzie Kolumbię Brytyjską, rzekę Kolumbię w USA.
Listy i dzienniki podróży Kolumba opublikowano jako Raccolta di documenti e studi pubblicati dalla Reale Commissione Colombiana (tom 1-15, 1892-1894), a ich fragmenty w Pismach (wydanie polskie 1970
b) Ferdynand Magellan – portugalski żeglarz i odkrywca w służbie hiszpańskiej.
W 1519 zorganizował wyprawę do Wysp Korzennych) drogą zachodnią. W styczniu 1520 dotarł do La Platy i rozpoczął poszukiwania cieśniny łączącej Ocean Atlantycki i Spokojny, badając przy tym całe południowe wybrzeże Ameryki Południowej
W październiku 1520 wyprawa dotarła do cieśniny, zwanej do dziś Cieśniną Magellana, i wypłynęła na ocean, który żeglarze nazwali Spokojnym. Karawele wzięły kurs na Moluki, ale wskutek nieścisłości ówczesnych map dopłynęły do Marianów, a następnie do Filipin. Tu Magellan zginął walcząc z tubylcami (27 kwietnia 1521). Wyprawa była jednak kontynuowana, dzięki czemu przeszła do historii jako pierwsza wyprawa dookoła świata.
Imieniem Magellana nazwano nie tylko cieśninę, którą odkrył, ale też południową prowincję Chile.
c) Vasco da Gamma – żeglarz portugalski, odkrywca morskiej drogi do Indii. Wysłany przez króla Manuela jako dowódca trzech okrętów, mając pod sobą 160 ludzi, wyruszył 8 lipca 1497 z Rastello. Trasa wyprawy wiodła przez Atlantyk koło Wysp Kanaryjskich i Wysp Zielonego Przylądka. W grudniu dotarł do Przylądka Dobrej Nadziei. Na wysokości Mozambiku napotkano pierwsze statki pochodzące z Indii Wschodnich. W kwietniu 1498 wyprawa opuściła wybrzeża dzisiejszej Kenii i ruszyła przez Ocean Indyjski docierając do wybrzeża indyjskiego w okolicy Kalikat 20 maja. Gama nie uzyskał od indyjskiego księcia Kalikat zgody na założenie portugalskiej faktorii, na skutek nieprzyjaznych machinacji Arabów, obawiających się utraty swego monopolu handlowego. Opuścił wybrzeże indyjskie 5 października, po trzech miesiącach rejsu osiągnął wybrzeża afrykańskie, we wrześniu 1499 powrócił do portu macierzystego. W drodze powrotnej utracił jeden z okrętów.
W latach 1502-1503 Gama powtórzył swoją wyprawę do Indii, dowodząc tym razem flotyllą 13 okrętów wojennych. W czasie jej trwania założył forty i kolonie handlowe w Somalii i Mozambiku. W nagrodę za zasługi dla korony portugalskiej otrzymał w 1503 tytuł hrabiego de Vidigueira. W 1524 mianowany wicekrólem wyruszył ponownie do Indii, gdzie działały już liczne portugalskie kolonie handlowe. Zmarł wkrótce po przybyciu na miejsce. Jego ciało zostało przewiezione do Portugalii i pochowane w Vidigueira w 1539.
d) Amerigo Vespucci – włoski żeglarz i podróżnik, kupiec pochodzący z Florencji,w służbie hiszpańskiej i portugalskiej (miał też obywatelstwo hiszpańskie).Za życia uznany za odkrywcę Nowego ŚwiataW 1499-1500 był uczestnikiem hiszpańskiej wyprawy A. Hojedy do Ameryki Południowej (Surinamu). W 1500 przyłączył się do wyprawy V.Y. Pinzona, podczas której odkrył ujście Amazonki i zbadał wybrzeże Brazylii do 6° szerokości geograficznej południowej.
Pełnił funkcję kosmografa podczas portugalskiej wyprawy do wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej, od ujścia Magdaleny do Bahia Blanca. w latach 1501-1502. Opisał odkrycie rzek Rio de Janeiro i Rio de la Plata oraz Patagonii i Georgii Południowej.
Za namową K. Kolumba po 1505 zamieszkał w Hiszpanii, a w 1508 otrzymał tytuł naczelnego pilota floty hiszpańskiej. W przeciwieństwie do Kolumba podejrzewał, że nowo odkryte tereny, nie są Azją i dlatego nazwał je Nowym Światem. W 1507 niemiecki kosmograf i kartograf M. Waldseemüller wydał Cosmographiae introductio… i nazwał od jego imienia nowy ląd Ameryką, przy czym nazwa ta dotyczyła tylko Ameryki Południowej. W 1569 Merkator użył tej nazwy na swojej mapie świata na oznaczenie całego Nowego Świata.
2. Początki europejskich imperiów kolonijnych.
a) Kolonialne państwo hiszpańskie – W wyniku przeprowadzonych podbojów Hiszpanie stali się panami olbrzymich obszarów, obejmujących Meksyk, Amerykę Środkową i Amerykę Południową, z wyjątkiem Brazylii, gdzie usadowili się Portugalczycy. Do kolonii napływały stałe masy osadników w charakterze żołnierzy, urzędników, kupców, przedsiębiorców przemysłowych, zjawili się również i misjonarze, mający nawracać krajowców-pogan na wiarę chrześcijańską. Hiszpanie nie zadowolili się jednorazowym złupieniem ludności podbitej, kraje te miały zdobywcom przynosić stały dochód i bogactwa. Źródłem tych bogactw były kopalnie szlachetnych kruszców i drogich kamieni oraz plantacje. Europejczycy szybko się bowiem zorientowali, że wprawdzie w Ameryce nie rosły „korzenie”, ale warunki klimatyszne pozwalały na przeszczepienie pewnych roślin z Azji i Afryki. Tak powstały plantacje trzciny cukrowej, bawełny, kawy i herbaty.
b) Kolonie prtugalskie – Inny charakter miały kolonie portugalskie. Portugalczycy rychło zorientowali się, że właściwy „rynek korzenny” znajduje się na półwyspie Malakka i na Molukkach. W następnych wyprawach opanowali Portugalczycy szereg punktów na tych terenach i założyli tam swoje faktorie handlowe. Główną bazą całego handlu i panowania Portugalczyków na Wschodzie buł port Goa, położony na północ od Kalikut. Jedynym konkurentem Portugalczyków w handlu z Indianami byli Arabowie. Portugalczycy przystąpili do niszczenia tego handlu. Flota portugalska patrolowała szlaki wodne, a napotkawszy statek arabski, konfiskowała towar i bezlitośnie zatapiała statek wraz z całą załogą. Zniszczywszy szereg nadbrzeżnych miast arabskich, Portugalczycy opanowali twierdze Ormuz przy wejściu do Zatoki Perskiej i Aden u wylotu Morza Czerwonego. Przecinając w ten sposób definitywnie arabski szlak handlowy i przejmując na okres półtora wieku monopol handlu ze Wschodem. Handel z krajami Wschodu nie koncentrował się jednak w Portugalii. Przejeżdżające z Indii statki zatrzymywały się jedynie w Lizbonie i kierowały się dalej do Antwerpii, gdzie znajdował się właściwy ośrodek europejskiego handlu kolonialnego i kontynentalnego. Do Antwerpii zjeżdżali się kupcy z całej Europy i dokonali transakcji kupna i sprzedaży. Powstała tu pierwsza giełda, gdzie zawierano umowy na dostawę towarów. Umowy dotyczyły często towarów będących jeszcze w drodze, stąd ryzyko, które bądź przynosiło wielkie bogactwa, bądź stawało się przyczyną bankructwa.
3. Niewolnictwo w Ameryce.
Ludność miejscową zamienili zdobywcy w niewolników i zmuszali ją do pracy w kopalniach i na plantacjach. Praca ta odbywała się w straszliwych warunkach i doprowadziła do wyniszczenia Indian. Aby zabezpieczyć sobie potrzebną siłę roboczą, zaczęto sprowadzać do hiszpańskich kolonii w Ameryce Murzynów z Afryki. Handel niewolnikami stał się nowym źródłem dochodów dla pozbawionych wszelkich skrupułów przedsiębiorców, organizujących polowania na Murzynów w Afryce. Schwytanych przewożono do Ameryki i sprzedawano na rynkach niewolniczych plantatorom.
Bibliografia.
Encyklopedia wydawnictwa „Fogra”
Historia powszechna „Wieki średnie” – Władysław Chłapowski
Historia średniowiecze – Halina Manikowska, Julia Tazbirowa.
