1. Wierzenia ludów cesarstwa rzymskiego.
Rozmaite społeczności czciły własnych bogów, wedle własnych ukształtowanych przez odległe pokolenia wzorów. Władze rzymskie nie próbowały interweniować w tę dziedzinę, gdyż dla człowieka starożytności narzucanie własnych wierzeń innym ludom było czymś obcym jego sposobowi myślenia. Początkowo rzymianie myśleli że świat jest pełen niewidzialnych duchów które są odpowiedzialne za powodzenie lub niepowodzenie czynności człowieka. Dlatego rzymianie nawet przy czynności najgłupszej zwracali się do bóstwa o pomoc. Początkowo też rzymianie nie wyobrażali sobie bogów na podobieństwo ludzi i nie budowali im też świątyń. Dopiero pod wpływem Etrusków wszystko to się zmieniło.
2. Kryzys religijny w czasach cesarstwa rzymskiego.
Okres cesarstwa rzymskiego był okresem pogłębiającego się z biegiem czasu niepokoju religijnego. Rosła liczba tych którym tradycyjne, odziedziczone po przodkach kulty przestawały wystarczać. Poważny kryzys który ogarnął imperium w III w. naruszając ramy społecznego życia przyczynił się do nasilenia tego procesu.
Cechy wspólne nowych prądów religijnych:
– ludzie szukali głównie boga którego mogliby kochać i którego wzajemnej miłości byliby pewni
– pragnęli pewności że śmierć nie będzie kresem lecz początkiem nowego szczęśliwego życia w którym zachowają pamięć o minionym istnieniu i spotkają bliskich
– w kultach coraz bardziej raził nacisk na stronę zewnętrzną na obrzędy.
3. Upowszechnianie kultów wschodnich.
Bardzo popularne były kulty bogów wywodzących się z religii Wschodu. Szczególnie popularne były boginie, taka jak Izyda egipska, Kybele i Wielka Macierz Bogów z Azji Mniejszej. Liczni byli czciciele bóstw solarnych: irańskiego Mitry, syryjskiego Niezwyciężonego Słońca. Z Palestyny przyszło też chrześcijaństwo.
4. Palestyna w początkach I w p.n.e.
W I w. p.n.e. Palestyna stała się rzymską prowincją. Poddanie obcym władzom i obecność rzymskich żołnierzy było powodem wielkich napięć. Zdaniem Żydów poganie rządzący Narodem Wybranym przez boga na jego terytorium naruszali zasady religii i obrażali Boga. Żydzi spodziewali się że Bóg zlituje się nad swoim ludem i ześle Mesjasza. Krytykowano rody kapłańskie rządzące w świątyni za ich ugodowość wobec Rzymu, chciwość, niezgodne z zasadami wiary postępowanie.
5. Działalność Jezusa Chrystusa.
Jego właściwe imię, Jezus (hebr. Jeszua) było dość pospolite wśród Żydów. Drugi człon Chrystus od gr. Christos było odpowiednikiem hebr. Mesjasza. Dzięki Ewangeliom dowiadujemy się że Jezus był nauczycielem i religijnym reformatorem. Głosił że człowiek odpowiada przed Bogiem nie tylko za swoje czyny ale i myśli i uczucia. Uczniowie Chrystusa widzieli w nim Mesjasza, on sam mówił o sobie że jest synem Bożym. Z czasem Jezus miał wielu zwolenników. Zaniepokoiło to władze i został skazany przez Piłata na śmierć przez ukrzyżowanie.
6. Chrześcijaństwo wychodzi poza granice żydowskich społeczności.
Pierwszymi chrześcijanami byli Żydzi. Z biegiem czasu do tej religii zaczęło przystępować też społeczeństwo nie żydowskie. Wtedy nasuwało się pytanie czy muszą oni przyjęci być do społeczeństwa żydowskiego. Zwyciężył wreszcie kierunek reprezentowany przez Pawła z Tarsu, który uważał że przyjęcie chrześcijaństwa nie musi być uzależnione od przyjęcia do społeczności żydowskiej. On też był organizatorem gmin chrześcijańskich w Azji Mniejszej i Grecji.
7. Chrystianizacja cesarstwa.
Chrześcijaństwo potrzebowało ponad dwóch wieków aby zapanować nad całym cesarstwem. Jego początkowy rozwój był początkowo powolny ale w III w stał się zdecydowanie szybszy. Najłatwiej nawracały się krainy położone we wschodniej części cesarstwa wolniej na zachodzie. W Europie nowa religia rozpowszechniła się po upadku cesarstwa rzymskiego. Długo pozostawało wiarą ludzi miast gdyż wieś trzymała się własnych kultów.
8. Kościół pierwszych wieków.
Chrześcijanie na terenie jednego miasta tworzyli kościół którym kierował wybrany biskup. Jego zadania:
– udzielanie chrztu
– sprawowanie eucharystii
– organizacja pomocy dla biednych
Związki między kościołami były luźne ale wszystkie informowały się nawzajem o jakichś wydarzeniach i pomagały sobie w trudnych sprawach. Dopiero w IV i V wieku powstał kościół jako jedność. Najważniejsze decyzje podejmowane były wtedy przez zgromadzenia biskupów (synody, sobory). Stopniowo wzrosło znaczenie biskupa Rzymu, potem nazywano ich papieżami.
9. Prześladowania chrześcijan
Na początku istnienia chrześcijanie byli prześladowani przez rzymian. Postawy religijne chrześcijan stały bowiem w sprzeczności z podstawowymi założeniami pogańskiego światopoglądu. Chrześcijanie manifestacyjnie wstrzymywali się od udziału w kulcie cesarzy. Prześladowania wybuchały najpierw w różnych miastach sporadycznie, początek dal im cesarz Neron w 64 r. Oskarżając gminę chrześcijańską w Rzymie od podpalenia miasta. W III wieku nabrały charakteru systematycznych represji organizowanych przez państwo które chciało zastraszyć gminy i odciągnąć ich członków od zgubnej ideologii. Skazywano chrześcijan na śmierć, dożywotnie roboty i zagrabienia majątku. Confessores (wyznawcy)- ci którzy prześladowania przeżyli, martyres- ci którzy za wiarę zginęli. Prześladowania nie odniosły zamierzonego skutku. Prześladowania przyczyniły się do upowszechnienia ideałów chrześcijańskich.
10. Stosunek chrześcijan do kultury klasycznej.
Pierwsi chrześcijanie odnosili się do niej wrogo zwłaszcza wśród ludzi wywodzących się z warstw upośledzonych. Jednak szybko bo już w II w podjęli z nią dialog. W II w narodziła się chrześcijańska literatura. Z pewnym opóźnieniem narodziła się oryginalna chrześcijańska sztuka posługująca się motywami sztuki pogańskiej.
11. Zmiana sytuacji Kościoła w IV w.
Ostatnie największe w dziejach chrześcijaństwa prześladowania mające miejsce w pierwszych latach IV w. zakończyło się niepowodzeniem. W początku IV w przyjął ją cesarz Konstantyn, a jego następcy szły w tym samym kierunku. Środowiska pogańskie zaczęły się gwałtownie kurczyć i sytuacja zmieniła się. Wyznawcy starych wyznań zaczęli być przedmiotem prześladowań. W 392r cesarz Teodozjusz Wielki wydał ostatnią z długiej ustaw , na mocy której wprowadzono zakaz sprawowania pogańskich kultów we wszystkich jego formach.
