WSTĘP
Obszar województwa małopolskiego znajdował się w ciągu dziejów w zasięgu różnych podziałów politycznych i administracyjnych. Od początku państwowości polskiej związany był z małopolską. W wyniku utworzenia 1 stycznia 1999r.- w ramach ogólnej reformy administracyjnej w Polsce – województwa małopolskiego, Kraków uzyskał w nowej organizacji przestrzennej kraju szansę właściwego wykorzystania swojego potencjału społecznego i ekonomicznego jako centralnego ośrodka dużego regionu. Województwo małopolskie zajmuje obszar 15,1 tys. km i pod tym względem zajmuje 13 miejsce w kraju, liczy 3,2 mln. ludności. W granicach województwa znajduje się: 182 gminy, 19 powiatów i trzy miasta na prawach powiatu. Celem tej monografii jest dostarczenie informacji o województwie – jego środowisku, społeczeństwie, oraz głównych dziedzinach rozwijanych w nim działalności.
1.BUDOWA GEOLOGICZNA :
a.) PRZESZŁOŚĆ GEOLOGICZNA
Północno-wschodnia część województwa małopolskiego to utwory mezozoiku (kredy, jury i triasu ) złożone z wapieni, margli, piaskowców i dolomitów. Prawie przez środek województwa przechodzi granica najstarszego ( krakowskiego) zlodowacenia. Ziemie położone na północ od tej granicy, to przede wszystkim lessy, a wzdłuż rzek przeważają kenozoiczne osady wodne takie jak: iły, mady, żwiry, piaski z węglem brunatnym, oraz łupki i piaskowce. Wzdłuż wspomnianej granicy spotykamy się z utworami mezozoicznymi ( wapienie, margle, piaskowce, dolomity ). Południową granicę województwa stanowią Karpaty.
b.) PRZYDATNOŚĆ ROLNICZA GLEB
Jeśli chodzi o przydatność rolniczą gleb w województwie małopolskim występuje przewaga gleb dobrych i słabych. W górach występują gleby inicjalne i gleby słabo wykształcone ( gleby skaliste ) Środkowa część województwa posiada rędziny( czyli gleby wytworzone z wapieni i margli ). W północnej części województwa spotykamy przeważnie gleby płowe czyli wytworzone z lessów i innych pyłów.
2.RZEŹBA :
Województwo małopolskie leży w obrębie Pogórza Karpackiego, Kotliny Sandomierskiej, Nieckiej Niedziańskiej. Południe województwa stanowią Karpaty z Beskidem Wysokim i Tatrami z najwyższym szczytem Rysy 2499 m.n.p.m. W województwie małopolskim wyróżniamy następujące typy rzeźby:
– Wysokie góry – Karpaty wewnętrzne: a.)Tatry Wschodnie sfałdowane w orogenezie Alpejskiej w Trzeciorzędzie, oraz przemodelowane przez lodowce, o charakterystycznych formach terenu (ostre granie, strome turnie, jeziora górskie- stawy, głębokie doliny śródgórskie) b.)Tatry Zachodnie, gdzie występują zjawiska krasowe. Wyróżnia się tu wyraźny podział na piętra roślinne i klimatyczne.
– Wysokie pogórza – Beskidy zbudowane z fliszu karpackiego, o budowie gór średnich, oraz o charakterystycznych zaokrąglonych grzbietach.
– Średnie pogórza- Pogórze Karpackie zbudowane z utworów fliszowych- (naprzemianległych warstw piasków, iłów, łupków, które tworzą fałdy i płaszczowiny).
– Wysoczyzny – ( zbudowane z miocenu z pokrywą osadów czwartorzędowych )
– Równiny denudacyjne rozwinięte na iłach mioceńskich, spoczywających na fliszu.
– Równiny teras piaszczystych ( niekiedy zwydmionych ) – składają się z tworów akumulacji glacjofluwialnej, znaczące szlak odpływu wód ku wschodowi.
– Dna dolin -( równiny okryte madami )
3.KLIMAT:
Na klimat województwa małopolskiego wpływ mają: rzeźba terenu zbiorowiska roślinne, rozległe doliny i zwarte wysoczyzny, przemysł, urbanizacja. Województwo małopolskie należy do regionu cieplejszego, o małych amplitudach ochładzania suchego, dużej zmienności przestrzennej niedosytu fizjologicznego i warunków parności, oraz o wysokich sumach usłoniecznienia w zimie i stosunkowo niskich w lecie. W górach występuje klimat wysokogórski, z bardzo zmienną pogodą. Na podstawie przeprowadzonej analizy klimatu w województwie małopolskim można stwierdzić istnienie trzech regionów klimatycznych, uwarunkowanych wzniesieniem nad poziom morza:
a.) Region Kotliny Sandomierskiej – cieplejszy, o najdłuższym okresie wegetacyjnym i suchszy słabiej przewietrzany , z największą ilością cisz i przewagą wiatrów niewentylacyjnych, odznaczający się większą częstością mgieł radiacyjnych, oraz wysokimi sumami usłoniecznienia.
b.) Region Pogórza – charakteryzujący się: roczną temperaturą powietrza w granicach od
6 do 8oC, rosnącymi wraz z wysokością nad poziom morza rocznymi sumami opadów atmosferycznych, większą wilgotnością, wydłużającą się trwałością pokrywy śnieżnej, oraz naturalną wentylacją, nawiązującą do przebiegu dolin ( przebieg zbliżony do południkowego ).
c.) Region Wysokogórski:
– Wysokogórski klimat Tatr charakteryzuje się bardzo gwałtownymi zmianami pogody.
– Występowaniem wiatru halnego
– Lato jest chłodniejsze, a zimy dłuższe i bardziej śnieżne
– Mniej więcej co 100m temperatura spada o 0,5oC
Zróżnicowana rzeźba i związane z nią zróżnicowanie stosunków klimatycznych , wodnych i glebowych stwarza określone warunki dla rozwoju różnych działów gospodarki.
Stoki i wierzchowiny Pogórza Karpackiego mają korzystne warunki dla uprawy roli, a szczególnie sadownictwa. Jedynie bardziej strome stoki, szczególnie osuwiskowe i erozyjne doliny powinny być trwale zalesione. Podmokłe inwersyjne dna dolin są naturalnym obszarem użytków zielonych.
Strefa Przedgórza i równin terasowych okrytych lessem stanowi najbardziej żyzne obszary o glebach pszenno-buraczanych, nadających się pod warzywnictwo. Należałoby je chronić w sytuacji rozbudowy szlaków komunikacyjnych i osiedli. Wysoczyzny gliniasto-piaszczyste w Kotlinie Sandomierskiej mają znacznie gorsze gleby, ale dzięki bardzo małym spadkom nadają się na tereny budowlane. Piaszczyste równiny terasowe pokryte borami są użytkowane zgodnie z kategorią gleb.
Dna dolin Wisły i dopływów, o żyznych madach, mimo ochrony wałami przeciwpowodziowymi, pozostają w północnej części Kotliny w zasięgu katastrofalnych powodzi. Dobre obszary gruntów rolnych, w obniżeniach łąk i pastwisk, wymagają racjonalnej gospodarki wodnej.
4.WODY:
Obszar województwa małopolskiego, należący do dorzecza górnej Wisły, ma z hydrologicznego punktu widzenia korzystne położenie . Warunki hydrogeologiczne, występowanie pokryw aluwialnych, fluwioglacjalnych i zwietrzelinowych, zalegających na nieprzepuszczalnych iłach mioceńskich, umożliwiają tworzenie się zbiorników wód podziemnych zwłaszcza w dolinach większych rzek. Opady w wysokości około 650mm rocznie w kotlinie, i od 700 do 850mm na Pogórzu, oraz od 900 do 1200mm w górach, zapewniają zasilanie i odnawianie zasobów wodnych. Warunki maturalne umożliwiają zarówno wód podziemnych, jak i dostawę wód powierzchniowych; od działalności człowieka zależy ich właściwe użytkowanie, utrzymanie w odpowiednim stanie, oraz ochrona i zabezpieczenie zasobów wodnych. Zmusza do tego stale rosnące zapotrzebowanie na wodę oraz racje ekonomiczne i pozaekonomiczne.
Występowanie wód podziemnych wiąże się z wielkimi jednostkami geologicznymi, jakie stanowi na południu Orogen karpacki, a na północy zapadlisko podkarpackie.
Część karpacka, obejmująca część pogórza i gór charakteryzuje się małą retencją skalnego, fliszowego podłoża.
Z wód powierzchniowych największe znaczenie ma sieć rzeczna, a to z uwagi na jej rolę w zaopatrywaniu w wodę, oraz zagrożenie powodziowe. Stanowi ona także nieodłączny element krajobrazu. Na sieć rzeczną województwa składają się w pierwszym rzędzie karpackie dopływy Wisły.
Długości rzek i potoków są zróżnicowane- od niewielkich, nie przekraczających jednego km, do kilkudziesięciu kilometrów. Najdłuższymi są Wisła i Dunajec.
Równie zróżnicowane są szerokości koryt rzecznych. Wahają się dużych granicach, od kilkudziesięciu cm, w przypadku małych potoków górskich w ich odcinkach źródłowych, do kilku metrów w odcinkach ujściowych.
Głębokości rzek wykazują dużą zmienność, w zależności od stanu wody, ukształtowania koryta, zwłaszcza w czasie wezbrań, a także jak w przypadku Dunajca, pod wpływem zbiorników retencyjnych.
Zmącenie wód jest znaczne i ulega stałemu zwiększaniu. Jest ono miarą degradacji obszaru
Temperatury wód rzek kształtują się pod wpływem temperatur powietrza.
Obieg wody, którego uproszczonym obrazem jest bilans wodny, kształtuje się pod wpływem warunków środowiska geograficznego, a w szczególności czynników klimatycznych, opadów i temperatur powietrza.
Ustrój rzek, biorąc pod uwagę system zasilania, jest typu deszczowo-śnieżnego.
Woda jest szczególnym surowcem, niezbędnym do rozwoju i zachowania biocenozy, pozostającym w stałej wymianie pomiędzy atmosferą, litosferą i hydrosferą. Dlatego ochrona wód związana jest z ochroną całego środowiska.
5.SZATA ROŚLINNA
Na podstawi geobotanicznego podziału Polski w obrębie województwa małopolskiego można wyodrębnić cztery krainy geobotaniczne:
Niżową- zaliczaną do Działu Bałtyckiego-Krainę kotliny sandomierskiej, oraz należące do Działu Karpat Zachodnich: Krainę Pogórza i Krainę Beskidów Oraz Tatry.
Zbiorowiska, które składają się na potencjalną roślinność naturalną- to przede wszystkim różnego typu lasy, fragmenty suchych muraw na płytkich kamienistych glebach, wydmy piaszczyste, oraz zbiorowiska szuwarowe, wodne i torfowiska.
Zbiorowiska wtórne, czyli tzw. Antropogeniczne, to zarośla występujące na miedzach i skarpach śródpolnych takie jak: róża, tarnina, dereń. Do zbiorowisk tych należą łąki wilgotne i okresowo mokre np. ostrzenia warzywnego i rdestu wężownika. Występują tu również (na terenie całego województwa ) łąki rajgrasowe, z licznymi trawami i ziołami dwuliściennymi. Do zbiorowisk wtórnych zaliczamy również pastwiska życiowo-grzebienicowe, które zajmują stosunkowo niewielkie nawierzchnie wokół zabudowań w sadach i przy drogach. Do zbiorowisk antropogenicznych zaliczamy również roślinność ruderalną, która wykształca się wokół zabudowań, zarówno we wsiach, jak i w miastach.
Zbiorowiska naturalne to:
– Łęgi wierzbowo-topolowe ( nad białą koło Tuchowa).
– Lasy łęgowe górskie z Olszą Szarą ( Beskidy )
– Łęgi olszowo-jesionowe niżowe i podgórskie ( okolice Tarnowa )
– Lasy dębowo-grabowe wilgotne – grądy niskie ( na terasach nadzalewowych)
– Lasy grabowo-dębowe sucharze – grądy wysokie ( na terenie całego województwa )
– Lasy bukowe – buczyna karpacka ( Karpaty )
– Bory jodłowe i lasy jodłowe ( na południu woj.)
– Bory mieszane dębowo-sosnowe sosnowe ( Kotlina Sandomierska )
– Bory sosnowe świeże i bagienne ( Kotlina Sandomierska i Pogórze )
– Zbiorowiska nieleśne ( torfowiska murawy piaskowe i kserotermiczne )
– Roślinność wysokogórska (pogórze-las mieszany, regiel dolny-lasy mieszany, regiel górny- lasy świerkowe, piętro kosodrzewiny- karłowata sosna, niskopienny świerk i jarząb, hale- trawa, krzewinki i zioła, turnie- mech i porosty )
6.ŚWIAT ZWIERZĄT
Świat zwierząt województwa małopolskiego jest bardzo różnorodny. Występują tu począwszy od jednokomórkowych pierwotniaków po przez bezkręgowce, aż do strunowców. Z owadów najpospoliciej występują tu chrząszcze z rodzaju biegaczy i tęczników. W województwie występuje ok. 310 gatunków motyli. Najwięcej z rodziny sówkowatych i miernikowców. Z motyli prawnie chronionych występują dwa gatunki: paź żeglarz i zmierzchnica trupia główka. Ryby w województwie małopolskim występują przede wszystkim w prawobrzeżnych dopływach Wisły. Występują tu cztery krainy rybne: pstrąga, lipienia, brzany i leszcza. Z płazów na terenie województwa występują m.in. występują: salamandra plamista ( Zimny Potok ) kumaki ( lasy Pogórza ) ropucha szara (występuje pospolicie ) rzekotka drzewna ( obrzeża lasów Pogórza ). Z prawnie chronionych gadów w województwie występują: jaszczurki: zwinka i żyworodna, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny i żmija zygzakowata. Na terenie województwa występuje ponad 140 gatunków ptaków: jastrząb, krogulec, myszołów zw6yczajny, jarząbek, gołąb grzywacz, turkawka, kukułka, puszczyk, dzięcioły: czarny, duży, średni, skowronek borowy, wilga, sójka, kawka, wrona ,kruk, sikory: uboga, czubatka, sosnówka, modra, bogatka, pleszka rudzik, kos, pierwiosnek, świstunka, szpak, zięba, bocian biały i czarny, kuropatwy, przepiórki, skowronki, trznadel kurki wodne.
Z pośród ssaków spotykamy: Zająca szaraka, który jest przedstawicielem zającokształtnych. Z rzędu gryzoni na obszarze całego województwa spotykamy wiewiórki i piżmaki, a z gatunków chronionych orzesznicę i bobra. Z rzędu drapieżnych występują psowate, łasicowate i kotowate. Ich przedstawicielami są: borsuk, wydra, kuna leśna, tchórz, wilk, lis, gronostaj, żbik (gat. Chroniony). Z rzędu parzystokopytnych występują gatunki łowne takie jak: dzik, łoś, sarna i jeleń. W górach występują kozice, świstaki i niedźwiedź brunatny.
Największe znaczenie gospodarcze z pośród zwierząt dziko żyjących posiadają gatunki łowne. Poza dziczyzną znaczną wartość mają również futra i skóry z upolowanych sztuk. Liczba pozyskanych trofeów medalowych świadczyć morze o wysokiej klasie żyjących tam zwierząt.
Cztery krainy rybne w województwie małopolskim umożliwiają bytowanie wielu gatunkom ryb, dzięki czemu rzeki są w większości bardzo atrakcyjne dla wędkarzy.
Różnorodny i bogaty skład gatunkowy ptaków ma istotne znaczenie biocenotyczne, a także jest interesujące dla przyrodników, oraz turystów, tym bardziej, że występują tam gatunki chronione i rzadkie. Pewne walory estetyczne, zwłaszcza dla turystów, posiadać mogą również różnorakie gatunki motyli.
7.OBSZARY I OBIEKTY CHRONIONE.
Z pośród przyjętych i stosowanych form ochrony przyrody i krajobrazów jak parki narodowe, rezerwaty przyrody, rezerwaty biosfery, pomniki przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu- w województwie małopolskim znane są parki narodowe, rezerwaty i pomniki przyrody.
Województwo małopolskie poszczycić się może następującymi parkami narodowymi:
– Babiogórski Park Narodowy- leży na północnych, a częściowo na południowych stokach Beskidu Żywieckiego. Założony został w 1954r. i zajmuje powierzchnię 1707ha. Charakterystyczne dla niego twory to: szczytowe rumowiska skalne, źródliska i potoki, wywierzyska, młaki, posiada regularny układ pięter roślinności ( dolnoreglowy bór mieszany z jodłą, bukiem i olchą, górnoreglowy bór świerkowy, jawor zarośla jarzębiny, wyżej kosodrzewina i murawy wysokogórskie). W faunie spotykamy m. in. Jelenia karpackiego, rysia okresowo niedźwiedzia, głuszca, płochacza skalnego i kumaka górski.
– Gorczański Park Narodowy ( im. Orkana)- porastają go lasy świerkowe, zachowały się także resztki puszczy jodłowo-bukowej. Znajduje się w rozczłonkowanym masywem górskim w Beskidzie Wysokim, między Przełęczą Sieniawską a przełomem Dunajca.
– Ojcowski Park Narodowy- Założony 1956, o powierzchni 1675,2 ha. Obejmuję dolinę Prądnika i Sąspówki. Ma liczne jary i jaskinie (ok. 150 m. in. Zbójnicka, Łokietka, Ciemna ). Występują w nim skały o fantastycznych formach ( iglice, maczugi, bramy),wymyte w wapieniach jurajskich. W bogatej florze występuje endemiczna brzoza Ojcowska, reliktowa wiśnia karłowata, oraz las jaworowy. W faunie parku występują gatunki objęte ochroną np. pluszcz, drozd skalny, padalec turkusowy, posiada ciekawą faunę jaskiń (nietoperze, rzadkie owady bez skrzydłowe ). W grotach znajdujemy ślady kultur paleolitu, brązu i okresu rzymskiego.
– Pieniński Park Narodowy- Założony w 1932r. ma powierzchnię 2705 ha. Obejmuje środkową część Pienin. Jest osobliwością przyrodniczą i krajobrazową w skali europejskiej. W przełomie Dunajca piętrzą się pionowo ściany wapiennych szczytów ( Trzy Korony, Sokolica ). Ciekawe są wąwozy z potokami. Charakterystyczne dla niego lasy bukowo-jodłowe, reliktowe stanowiska sosny zwyczajnej, jałowca sawiny, występują endemity m.in. złocień Zawadzkiego, mniszek pieniński, pszonek pieniński. Spotykamy tu kopalne szczątki flory z pliocenu i plejstocenu.
– Tatrzański Park Narodowy- Założony w 1954r. zajmuje powierzchnię 22 075 ha. i obejmuje północną część Tatr Wysokich i Tatr Zachodnich. Posiada bogate i urozmaicone urzeźbienie, kotły lodowcowe, kominy, jeziora górskie, potoki, siklawy, jaskinie. Występuje w nim bogata i zróżnicowana roślinność górska i wysokogórska. W reglu dolnym są resztki boru mieszanego – jodłowo-bukowego ze świerkiem, ponadto wprowadzono sztuczne świerczyny. W reglu górnym znajdujemy bory świerkowe z domieszką jaworu i modrzewia, zwarte połacie kosodrzewiny z brzozą karpacką, różą alpejską. Wyżej występują wysokogórskie murawy ( hale ). Z pośród roślin chronionych spotykamy limbę, szarotkę alpejską, szafran spiski, goryczki, dziewięćsił bezłodygowy i inne. W faunie parku spotykamy m. in. Kozicę świstaka, niedźwiedzia brunatnego, rysia, orła przedniego, pomurnika i reliktową skrzelopływę bagienną.
Ze znanych rezerwatów przyrody możemy wymienić:
– Rezerwat Dębina ( powiat Bochnia- ochrona ścisła )
– Rezerwat Bukowiec (utworzony w 1960r. gmina Czchów)
– Rezerwat Kamień-grzyb( utworzony w 1962r. gmina Nowy Wiśnicz- rezerwat przyrody nieożywionej ).
– Rezerwat skamieniałe miasto ( utworzony w 1974r. gmina Ciężkowice-rezerwat przyrody nieożywionej )
Na terenie województwa małopolskiego występują pomniki przyrody, czyli obiekty, zajmujące niedużą powierzchnię określane na mapach zwykle jako punkt. Są one ważna przede wszystkim dla celów naukowych i dydaktycznych, spełniające również dużą rolę jako przedmioty budzące zainteresowanie turystów. W Polsce utworzono łącznie ponad 14 000 pomników przyrody. W woj. Małopolskim występuje kilkaset. Wyróżnia się wśród nich pojedyncze drzewa ( grupa najliczniejsza ), skupienia drzew, zabytkowe aleje, głazy narzutowe, skałki i inne. A oto wybrane: osiem modrzewi europejskich o obwodzie 240 – 370 cm, grupa skał piaskowcowych pod nazwą Kamienie Brodzińskiego w gminie Nowy Wiśnicz, pięć lip drobnolistnych o obwodzie 350 – 470 cm w powiecie Bochnia, grupa dziewiętnastu drzew w otoczeniu kościoła parafii katedralnej w mieście Tarnów na „Burku”, aleja 134 drzew (jesiony, lipy drobnolistne, akacje, jodła) w gminie Żabno. Grupa dziewięciu dębów szypułkowych o obwodach 245 – 380 cm na cmentarzu żydowskim w Dąbrowie Tarnowskiej i wiele, wiele innych.
