Po wojnie następuje zwrot ku prozie – wspomnienia okresu niemieckich lagrów i sowieckich łagrów:
„Medaliony” Nałkowskiej i „Opowiadania” Borowskiego / „Inny świat” G. Herlinga – Grudzińskiego
Style:
a) literacki reportaż,
b) realizm,
c) formy paraboliczne, np. „Matka Joanna od aniołów” Iwaszkiewicza,
d) refleksyjno-filozoficzna powieść dokumentalna o elementach biograficznych – „Inny Świat”,
e) behawioryzm – „Opowiadania” Borowskiego i „Medaliony” Nałkowskiej.
„Medaliony” – Z. Nałkowska
Inne powieści: „Granica”, „Romans Teresy Hannert”,
„M.” zostały napisane wiosna-lato 1945 r.
Medaliony – obrazki nagrobne, fotografie na pomnikach. „Medaliony” to 7 opowiadań i jeden artykuł publicystyczny.
Nałkowska napisała „Dzienniki Czasu Wojny”.
„Ludzie ludziom zgotowali ten los…”.
Cechy „M.”:
Przemilczenia, brak emocji, suche rozważania. Milczenie jest spowodowane przerażającymi faktami, przejściami ludzi. Opowiadania są tendencyjne w milczeniu, to co najważniejsze jest przemilczane. Groza i zdziwienie. Zbrodnie faszystów są poza wszelkimi granicami zrozumienia. Jesteśmy w stanie współczuć człowiekowi, kilku ludziom, ale tysiącom, milionom już nie. Brakuje skali porównawczej.
Zarówno w „Granicy”, jak i w „Medalionach” Nałkowska mówi o granicy człowieczeństwa.
Określenia: tragiczny, przerażający, okropny, itp. nie są adekwatne w odniesieniu do czynów faszystów, umniejszają ich zbrodnię. Dlatego styl w „Medalionach” jest suchy, zwięzły, protokolarny.
Opowiadanie „Porfesor Spanner” – inteligencja jest najbardziej niebezpieczna. Młody bohater, gdańszczanin, zgłosił się do pracy. Przekroczył granicę, jego psychika jest zdeformowana, jest otępiały emocjonalnie.
Wojna jest często przedstawiana jako kara Boża lub nieuzasadnione cierpienie. Świat jest czarno – biały, Niemcy – zbrodniarze, więźniowie – niewinni. Tematyka martyrologiczna.
„Opowiadania” T. Borowskiego
„O.” wywołały skandal, gdyż mówiły, że w obozie można się ustawić, można przeżyć.
Panuje taka sytuacja, że należy dbać tylko i wyłącznie o siebie, wykorzystywać pozycję, być przedsiębiorczym.
Borowski uważa, że ci, którzy przeżyli nie są bez winy. Bohaterami można uznać tylko tych, którzy świadomie idą z transportu na śmierć. Człowiek zlagrowany jest poza dobrem i złem. Obóz był organizacją kastową – ci, którzy się ustawili mieli większe prawa. Świat jest pesymistyczny, przedstawienie obozu jest ironiczne. Właściwie obóz jest światem zupełnie zamkniętym. Wewnątrz nie można mówić o kategoriach moralnych – są one zupełnie inne, niż na zewnątrz. Nie można ich z zewnątrz oceniać. Wiara staje się jedyną nadzieją na przetrwanie – wiara w życie pozagrobowe trzyma ludzi przy życiu i paradoksalnie również w obozie. Kobieta wypiera się swojego dziecka, aby przeżyć.
: wynaturzeni, uprzedmiotowieni, poza etyką. Są to ludzie biologiczni – kierują się pierwotnym instynktem przetrwania.
wniosek Borowskiego: cały świat jest rzeczywistością obozową. Od wieków jesteśmy w obozie, żyjemy w jego atmosferze.
Stwierdzenia Borowskiego:
a) człowiek zdeterminowany przez biologię i historię nie jest w stanie ocalić żadnych wartości etycznych,
b) człowiek poddaje się wpływom, w tym zła (zło jest koniecznością – relatywizmmoralny),
c) etyka, kultura, religia nie są ostoją w czasach ekstremalnych,
d) system obozów i totalitaryzm to efekt rozkładu kultury europejskiej, który jest konsekwencją zła.
W naturaliźmie uważano, że biologizm powoduje odejście od wyższych idei, zezwierzęca ludzi, natomiast Borowski pokazuje, że tylko skupienie się na biologicznym aspekcie życia pozwala przeżyć obóz. U Zoli w „Germinalu” ludzie dziedziczą skłonności, popędy, które uruchamiają warunki życia, ale i tak objawiają się one bez względu na otoczenie. Borowski pokazuje natomiast, że to obóz czyni człowieka istotą fizjologiczną, zezwierzęca go. Według Nałkowskiej i Borowskiego nie można ludzi zlagrowanych opisywać tradycyjnymi metodami literackimi. Borowski podkreśla behawioryzm – obserwuje zachowania ludzi w konkretnych sytuacjach – ludzi nie można poznać przez rozmowę, gdyż nie ma ona miejsca. Borowski nie wnika w psychikę ludzi, lecz tylko opisuje ich zachowanie, dzięki temu zachowuje maksymalny obiektywizm. Metoda zewnętrznej obserwacji ma podkreślić, że ludzie nie mają życia wewnętrznego, śa puści etycznie. Paradoksalnie Borowskiego można nazwać maksymalistą moralnym – nikogo nie oszczędza, uważa, że zła nie można w żaden sposób usprawiedliwić i każdy, kto przeżył obóz był także oprawcą.
„Inny Świat” Gustaw Herling – Grudziński
Tytuł jest znaczący. Jako antytezę tytułu można uznać „U nas w Auschwitzu”. Grudziński nawiązuje do „Zapisków z martwego domy” Dostojewskiego – tytuł jednego z rozdziałów – „wspomnienia z domu umarłych”.
Inny świat – świat odwróconego dekalogu. Ludzie u Grudzińskiego są również zlagrowani. Są w stanie donieść, ukraść jedzenie, zgwałcić. Jednak Grudziński eksponuje postawy ludzi, którzy nie do końca zatracili człowieczeństwo, jak np. Kostylew – więziony za szpiegostwo. Obóz rozbił całkowicie jego tożsamość, przesłuchanie, to „wielka przemiana” – resocjalizacja miała doprowadzić do rozbicia psychiki więźnia – złożenia zupełnie nowego człowieka. Wiara jednego z więźniów, że rzeczywiście zabił Stalina nadała sens jego cierpieniu. Kostylew po przeczytaniu książek powrócił do swoich poglądów. „Ręka w ogniu” mówi o cierpieniu, które uszlachetnia.
„Zmartwychwstanie” to historia pielęgniarki, której fikcyjne małżeństwo dawało poczucie bezpieczeństwa. „Urkowie” – kryminaliści – to wyższa warstwa obozowa.
Jedyna wolność to wybór pomiędzy życiem, a śmiercią – tylko ja mogę zdecydować kiedy umrę.
Grudziński wnika w ludzką psychikę – stara się dotrzeć do wnętrza i opisać uczucia. Nadzieja zabija – przeżyć mogą tylko ci, którzy nie mają nadziei na wyjście na wolność. Do obozów pracy trafiali wszyscy: komuniśći, kryminaliści i więźniowie polityczni, nawet członkowie NKWD – Gorcew. Bohaterzy Grudzińskiego nie utracili do końca swego człowieczeństwa:
– Szukają swojego człowieczeństwa w samobójstwie;
– Ułuda wolności to własne intymne przeżycia;
– Tworzenie zastępczych celów do których można dążyć – powrót po pracy dobaraku;
– Decydowanie o swoim losie – zadawanie sobie cierpienia – głodówka lub opalanie sobie ręki.
Kompozycja klamrowa – początek – cytat z Dostojewskiego i wiadomość o upadku Paryża – Żyd Jewriej, koniec – wolny Paryż, Jewriej szuka usprawiedliwienia u kogoś, kto był w takiej sytuacji jak on.
Relatywizm moralny to nie absolutyzm moralny.
