WYBRANE USTROJE KONSTYTUCYJNE
Konstytucja z 3 września 1791 r., pierwsza konstytucja francuska przyjmowała jako naczelne zasady – suwerenności narodu i trójpodział władzy, sformułowane już wcześniej w dołączonej do niej deklaracji praw z 1789 r. Władzę ustawodawczą delegował Zgrom. Ustawodawczemu, wykonawczą królowi, a sądową sędziom wybieranym przez obywateli. Władza wykonawcza należała do króla. Sprawował ją z pomocą odpowiedzialnych politycznie przed nim ministrów. Każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra. Konstytucja dopuszczała jednak możliwość usunięcia króla z tronu. Mogło to mieć miejsce w przypadku niezłożenia lub złamania przez monarchę przysięgi, w której zobowiązywał się do przestrzegania konstytucji i całego ustawodawstwa z lat 1789-1791. Władzę ustawodawczą powierzono 1izbowemu Zgromadzeniu Ustawodawczemu, wybieranemu na 2lata w wyborach pośrednich, 2stopniowych. Powszechność wyborów została w istotny sposób ograniczona przez wprowadzenie cenzusu majątkowego i wieku, co naruszało zasady Deklaracji z 1789. Prawa wyborcze przyznano tylko tzw. obywatelom \”czynnym\” – mężczyznom, po 25 roku życia i płacącym podatek bezpośredni. Obywatele czynni wybierali na tzw. zgromadzeniach pierwiastkowych elektorów, o bardzo wysokim cenzusie majątkowym. Dopiero elektorzy na zebraniach departamentalnych wybierali posłów spośród obywateli czynnych, niezależnie od wysokości opłacanego podatku. Konstytucja nie przyznała królowi inicjatywy ustawodawczej, ani prawa do rozwiązania parlamentu. Zgromadzenie nie mogło usuwać ministrów, ci zaś ponosili jedynie odpowiedzialność konstytucyjną przed specjalnym Najwyższym Trybunałem Narodowym z oskarżenia Zgromadzenia. Między władzą ustawodawczą a wykonawczą przewagę posiadała ta pierwsza. Król nie miał inicjatywy ustawodawczej, ani prawa sankcji ustaw, tylko weto zawieszające. Jako pierwsza spisana konstytucja w Europie, znosząca porządek feudalny, budująca podstawy liberalno-demokratycznego państwa konstytucyjnego.
Karta konstytucyjna z 4 czerwca 1814 r. Karta konstytucyjna wprowadzała odmienny model monarchii konstytucyjnej niż ustawa zasadnicza z 1791 r. Nie była to już monarchia z woli ludu, ale monarchia \”z łaski bożej\”, w której król dobrowolnie cedował część swych prerogatyw narodowi, dopuszczając go do współudziału we władzy. Suwerenem był bowiem monarcha, a nie naród. Monarcha jako suweren był \”najwyższym zwierzchnikiem państwa\”. Dziedziczny i nieodpowiedzialny król, jako najwyższy zwierzchnik państwa, stał na czele egzekutywy i uczestniczył w ustawodawstwie. Władzę wykonawczą sprawował przez ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów i mogli być członkami obu izb parlamentu. W zakresie władzy ustawodawczej monarcha posiadał wyłączną inicjatywę ustawodawczą, sankcjonował projekty ustaw, mógł samodzielnie wydawać ordonanse \”dla bezpieczeństwa państwa\”, zwoływał parlament, mianował członków izby wyższej i mógł rozwiązać Izbę Deputowanych. Organem ustawodawczym był 2izbowy parlament – Izba Parów i Izba Deputowanych. Do izby wyższej wchodzili parowie Francji, powoływani dożywotnio. Izba Deputowanych była wybierana na 5 lat w wyborach bezpośrednich, ale jawnych i cenzusowych. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom po 30 roku życia, płacącym podatek bezpośredni (300 franków). Obie izby oddzielnie dyskutowały nad projektami ustaw przedstawionymi przez króla. Ich rola ograniczała się do przyjęcia lub odrzucenia proj. Izba Deputowanych mogła pociągać ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, a sądziła ich Izba Parów. Karta konstytucyjna Ludwika XVIII zajęła poczesne miejsce w dziejach konstytucjonalizmu światowego. Wzorując się na ustroju Anglii przełomu XVIII I XIX w., po raz pierwszy ujęła w formie spisanej i upowszechniła ramowy schemat stos. między królem, ministrami a 2izbowym parlamentem. Konstytucja III Republiki z 1875 r. nie stanowiła jednego aktu prawnego. Składały się na nią 3 ustawy: o organizacji władz publicznych z 25.2.1875, o organizacji senatu z 24.2.1875 i o stosunkach między władzami publicznymi z 16.7.1875. Władza ustawodawcza należała do 2 niezależnych od siebie i równoprawnych organów – Izby Deputowanych i senatu, nie tworzących formalnie jednolitej instytucji – parlamentu. Izba liczyła 600 posłów wybieranych na 4 lata w wyborach powszechnych (z wył. kobiet i wojskowych w służbie czynnej), bezpośrednich, równych i tajnych. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom po ukończeniu 21 lat, bierne od 25. Senat pierwotnie składał się z 75 senatorów dożywotnich, uzupełnianych w drodze kooptacji oraz 225 senatorów pochodzących z wyborów powszechnych, równych, ale pośrednich, obieranych na 9 lat, przy rotacji 1/3 składu co 3 lata, spośród obywateli, którzy ukończyli 40 lat. Prezydent republiki pełnił funkcję głowy państwa i stał na czele egzekutywy. Mianował ministrów i przewodniczył Radzie Ministrów. Każdy akt urzędowy prezydenta wymagał kontrasygnaty ministra. W stosunkach z legislatywą prezydentowi przysługiwała inicjatywa ustawodawcza, słabe weto zawieszające oraz prawo rozwiązania, za zgodą senatu, Izby Deputowanych przed upływem kadencji. Prezydent nie odpowiadał parlamentarnie, ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjną przed senatem w wyniku postawienia go w stan oskarżenia przez Izbę Dep. Ministrowie tworzyli Radę Ministrów pod przewodnictwem prezydenta. Ponosili odpowiedzialność konstytucyjną. Ministrowie są solidarnie odpowiedzialni przed obu izbami za ogólną politykę rządu oraz indywidualnie za swe akty urzędowe.
NIEMCY W XIX I XX WIEKU
KONFEDERACJE NIEMIECKIE (1806-1866)
Związek Reński. Koniec I Rzeszy. Geneza Związku Reńskiego. I Rzesza niemiecka, mimo ustrojowego i prawnego partykularyzmu jej poszczególnych terytoriów, mimo istnienia tylko nominalnej, zwierzchniej władzy cesarza oraz pełnej suwerenności poszczególnych władców niemieckich, przetrwała formalnie jako całość do początku XIX w. Klęska kolejnych koalicji antyfrancuskich, w których uczestniczyła Rzesza, spowodowały utratę przez nią w latach 1797-1801 wszystkich terytoriów niemieckich leżących na lewym brzegu Renu i ich inkorporację do Francji. Nowe nabytki Prus przewyższały ich straty 4krotnie, Wirtembergii – 5krotnie, a Badenii – 7krotnie. Klęska 3ciej koalicji (1805), zawiązanej pod przewodnictwem cesarza Niemiec, przy równoczesnym opowiedzeniu się po stronie Napoleona części państw niemieckich, dowiodły nie tylko słabości Rzeszy, ale i fikcyjności jej jedności. Wykorzystując tę sytuację, Napoleon podjął decyzję o powołaniu Związku Reńskiego, co miało dowodzić hegemonii napoleońskiej Francji nad Niemcami. Do związku przystąpiło kilkunastu władców niemieckich, panujących na około 1/3 terytoriów Rzeszy. Akt konstytuujący powstanie Związku Reńskiego podpisany został 12 lipca 1806 r., a 1.8.1806 r. Związek ogłosił swoje wystąpienie z Rzeszy. Sytuacja militarna i faktyczny rozkład Rzeszy skłoniły Franciszka II do wydania 6.8.1806 deklaracji, w której oświadczył, że Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego przestało istnieć. Zachował jednak tytuł cesarza Austrii. Terytorium i char. prawny Związku Reńskiego. Do Związku przystąpiło, w chwili jego utworzenia, 16 państw niemieckich. W następnych latach przyłączyły się do niego wszystkie inne państwa, z wyjątkiem: Prus, Monarchii Habsburskiej, Księstwa Holsztynu i tzw. Pomorza Szwedzkiego. Stronami zawartych umów był Napoleon oraz poszczególni władcy państwa niemieckich, zgłaszający wolę przystąpienia do Związku. Akt powołujący Związek (6.7.1806) miał trojakie znaczenie: 1)był umową międzynarodową nakładającą na państwa skonfederowane określone obowiązki wobec protektora, 2)był umową międzynarodową powołującą nową strukturę ponadpaństwową, poddaną opiece protektora, 3)określał wewnętrzny ustrój Związku. W świetle prawa międzynarodowego Związek Reński był konfederacją, związkiem państw. Miał wspólne organa zwierzchnie, ale pełnia władzy należała nie do Związku, lecz do państwa członkowskich. Władcy państwa skonfederowanych zachowywali pełnię suwerenności, zarówno w stosunkach między sobą, jak i w stosunku do Związku jako całości. W praktyce jednak ta suwerenność była poważnie ograniczona przez pozycję i uprawnienia protektora. Organa Związku. Stanowisko przewodniczącego powierzono arcybiskupowi Moguncji. Nie dawało ono żadnych szczególnych uprawnień, poza prawem zwoływania sejmu i przewodniczenia obradom jego 1wszego kolegium; miało więc wyłącznie honorowy charakter. Wspólnym organem Związku, uprawnionym do podejmowania decyzji wiążących wszystkich jego członków miał być Sejm Związkowy. Składał się z 2 kolegiów. Do 1wszego wchodzili wszyscy władcy noszący tytuł króla lub wielkiego księcia, a przewodniczył mu książę-prymas. Drugie składało się z pozostałych władców, którzy obradować mieli pod kier. księcia Nassau. Sejm ten nie zebrał się ani razu. Organem rzeczywiści działającym było stanowisko protektora Związku. Zmiany ustrojowe w państwach niemieckich (1806-1815). Klęska Napoleona w wojnie z Rosją spowodowała rozpad Związku Reńskiego i wystąpienie większości członków przeciwko dotychczasowemu protektorowi. Okres istnienia Związku, mimo że tylko kilkuletni, nie był w historii Niemiec tylko epizodem, zapoczątkował bowiem przeobrażenia w dziedzinie ustroju społecznego, gospodarczego i politycznego. W okresie istnienia Związku nastąpiły też istotne zmiany na mapie politycznej Niemiec. W wyniku dokonanej w 1806 tzw. mediatyzacji terytoriów Rzeszy, doszło do likwidacji większości drobnych terytoriów i ich włączenia w obręb większych państw. Po decyzjach Deputacji Sejmu Rzeszy z 1803 r. był to kolejny krok na drodze do likwidacji głębokiego rozbicia terytorialnego Niemiec. Terytoria niemieckie leżące na lewym brzegu Renu były integralną częścią Cesarstwa Francuskiego, stanowiąc jego 4 nowe departamenty. W tak zwanych państwach wasalnych, tj. Królestwie Westfalii i Wielkich Księstwach Bergu i Frankfurtu, skopiowany został system napoleońskiego konstytucjonalizmu, z pewnym uwzględnieniem specyfiki miejscowych stosunków. Z państw Związku tylko władca Bawarii nadał swemu państwu konstytucję (25.5.1808).
Związek Niemiecki. Geneza i terytorium. Większość niemieckich sprzymierzeńców Napoleona opuściła go w roku 1813 i obok Prus i Austrii stanęła do walki przeciw niemu. Niemiecki ruch liberalno-wolnościowy upatrywał w klęsce napoleońskiej Francji szansy na powstanie zjednoczonych i politycznie suwerennych Niemiec. Nadziei tych nie spełnił kongres wiedeński. Na mocy decyzji kongresu w miejsce rozwiązanego Związku Reńskiego powstał Związek Niemiecki. Podstawę prawną jego powstania stanowił Akt związkowy z 8.6.1815 r., będący integralną częścią postanowień końcowych kongresu wiedeńskiego. Zw. Niemiecki objął swym zasięgiem wszystkie państwa niemieckie, które wchodziły do I Rzeszy. W skład Zw. Niemieckiego weszło 1 cesarstwo (Austria), 5 królestw (Prusy, Wirtembergia, Bawaria, Saksonia i Hanower), 1 księstwo elektoralne (Hesja), 7 wielkich księstw oraz 21 mniejszych. Charakter i cele Związku Niemieckiego. Był on luźną strukturą o charakterze konfederacji, a podstawą jego powstania i funkcjonowania były umowy międzypaństwowe, jego członkowie zachowywali pełnię suwerenności zarówno w sprawach wewnętrznych i polityce zagranicznej. Suwerenność ta była w pewnym stopniu ograniczona przez zakaz wystąpienia ze związku oraz możliwości ingerencji w wewn. sprawy państw członkowskich. Celem konfederacji miało być zapewnienie zewn. i wewn. bezpieczeństwa. Do zadań należało także zapobieganie sporom i konfliktom zbrojnym między państwami członkowskimi. Organa Związku Niemieckiego. Akta związkowe przewidywały istnienie jednego wspólnego organu wspólnego. Było nim Zgromadzenie Związkowe zwane w praktyce Sejmem Związkowym. Zasiadali w nim pełnomocnicy państw członkowskich. Obradom przewodniczył przedst. Austrii. Na zebraniach plenarnych Sejmu Zw. rozstrzygano najważniejsze sprawy: decyzje zmiany aktów prawnych dot. Związku, powoływanie wspólnych organów, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju. Uchwały musiały być zatwierdzane większością 2/3 głosów. Podjęte uchwały nie wymagały ratyfikacji przez poszczególne kraje. Decyzje Sejmu Zw. były publikowane w poszczególnych krajach członkowskich stając się z chwilą publikacji obowiązującym prawem. Podział mandatów w zgromadzeniu plenarnym Sejmu nie był równy, ale każdy członek musiał posiadać chociaż 1 głos. Rada Ściślejsza. Były podejmowane tam sprawy bieżące, składała się z 17 pełnomocników, członków Zw.. 11 większych państw związku (Prusy, Austria, Bawaria, Badenia, Wirtembergia, Saksonia, Hanower, Holstein, oba państwa Heskie i Luxemburg). Taki podział głosów dawał w Radzie wyraźną przewagę dużych państw. Głosowano w niej tylko bezwzględną większością głosów. Zgromadzenie plenarne i Rada Ściślejsza były jedynymi organami Zw. Niemieckiego. Wspólna armia i jednolite dowództwo powoływane było w przypadku wojny lub interwencji zbrojnej prowadzonej przez Zw. Procesy integracyjne i próby zjednoczenia w okresie Zw. Niemieckiego. Okres istnienia Zw. Niemieckiego charakteryzuje rywalizacja między Austrią a Prusami o dominację w związku. Wygrały Prusy. Związek Celny. Barierą rozwoju gospodarczego Niemiec wynikającą z rozbicia politycznego i charakteru Zw. Niemieckiego były liczne granice celne między państwami. Próbą ich przezwyciężenia było tworzenie porozumień celnych między poszczególnymi państwami niemieckimi zmierzających do stworzenia wspólnych obszarów gospodarczych. Największym z nich był Zw. Celny założony przez państwa południowoniemieckie w 1828 r. Dopiero w 1833 r. doprowadzono do utworzenia Niemieckiego Zw. Celnego. Poza Zw. Celnym pozostała tylko Austria, wolne miasta Hamburg, Brema i Lubeka, i księstwa Meklemburgii, Hanoweru, Holsztynu i Odenburga. Interesy gospodarcze skłoniły do przystąpienia do Zw. Celnego także państwa, które były niechętne Prusom i w Austrii dopatrywały politycznego przywódcę. Zw. Celny stworzył ze znacznego terytorium politycznie rozbitych Niemiec jednolity obszar gospodarczy. Próby politycznego zjednoczenia Niemiec. Hasłem nadrzędnym niemieckich rewolucji było dążenie do politycznego zjednoczenia. Dla realizacji tego celu powołany został parlament wstępny składający się z przedstawicieli wszystkich państw niemieckich. Przygotował on demokratyczną ordynację wyborczą do Konstytuanty i określił podst. zasady na których winien opierać się ustrój zjednoczonych Niemiec. W maju 1848 zebrało się we Frankfurcie wybrane w powszechnych wyborach Zgromadzenie Narodowe, którego głównym zadaniem było przygotowanie konstytucji. Uchwalony w 3.1849 r. projekt konstytucji Rzeszy niemieckiej: miało być państwem związkowym z dziedziczną władzą carską, władza ustawodawcza należeć miała do 2izbowego parlamentu, w izbie wyższej zasiadać mieli przedst. państw członkowskich, izba niższa składać się maiła z posłów wybieranych przez ogół obywateli w demokratycznych wyborach. W stosunku do ustaw parlamentu miało przysługiwać cesarzowi prawo weta zawieszającego. Władzę wykonawczą sprawowałby monarcha za pomocą powołanego przez siebie, lecz odpowiedzialnego przed parlamentem rządu. Konstytucja zawierała także szeroki katalog wolnościowych i politycznych prawa obywatelskich. Stłumienie niemieckich rewolucji uniemożliwiało wejście w życie konstytucji frankfurckiej i przekreślało szansę zjednoczenia Niemiec.
