ROSJA, PRUSY, AUSTRIA w PIERWSZEJ POŁOWIE XVIII w.
Rosja. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w życiu państwa rosyjskiego w XVII w. było stopniowe obumieranie, a nawet zanik typowych dla monarchii stanowej instytucji – dumy bojarskiej i soboru ziemskiego. Jednocześnie był wzmacniany biurokratyczny aparat władzy. Osobę cara utożsamiano z państwem. Podstawą prawną tych zmian były postanowienia ustawy soborowej z 1649 r. – ułożenije. Była to w pewnym sensie konstytucja Rosji w XVII w. Określono w niej pojęcie przestępstwa państwowego i ustalono sposób zwalczania go. Przestępstwem przeciw państwu było przestępstwo przeciw carowi i karano za nie śmiercią. W ten sposób władza carska za Romanowów stała się faktycznie nieograniczona. Duma bojarska przekształciła się w organ administracji państwowej o szerokich kompetencjach, lecz bez inicjatywy ustawodawczej. Nie mogła również w niczym ograniczać cara. Sobory ziemskie, dotychczas zwoływane w przypadku niebezpieczeństwa, traciły znaczenie, a od 1653 r. przestano je zwoływać. Ostatnim soborem, który miał jeszcze poważne znaczenie, był sobór z 1613 r. Równocześnie z ograniczeniem znaczenia dumy bojarskiej i likwidacją soborów ziemskich rozbudowano aparat władzy wykonawczej przez prikazy. W XVII w. było ich około 80. Dzieliły się na rzeczowe (dotyczące całej Rosji) i terytorialne (zarządzające jakimś określonym obszarem państwa). Prikazy były ogniwem pomiędzy władzą najwyższą a organami lokalnymi.
Kościół prawosławny w Rosji zachował pozycję uprzywilejowaną. Patriarcha Nikon próbował wywalczyć jego pełną niezależność od państwa, ale nie udało mu się to. Mimo przegranej Nikona, reformy przez niego przeprowadzone zostały przyjęte.
Reformy XVII w. są fundamentem mocarstwowości Rosji. Wielu historyków reformom tym, a nie Piotrowi i, przypisuje najważniejsze znaczenie. PIOTR ALEKSIEJEWICZ zwany Wielkim miał już przygotowany grunt do wszystkich swoich poczynań. Panowanie tego władcy przypada na lata 1689-1725. Po śmierci cara Fiodora Aleksiejewicza (chorowitego), Piotr jako dziecko został osadzony na tronie przez wpływową rodzinę matki – Naryszkinów. Rywalizująca politycznie z Naryszkinami rodzina Miłosławskich jednocześnie osadziła na tronie przyrodniego brata Piotra – Iwana. Obaj stanowili dwuosobową władzę najwyższą. Jednak w związku z ich nie pełnoletnością rządy sprawowała siostra carów Zofia razem ze swoim faworytem Wasylem Golicynem. Zamierzając przejąć pełnię władzy, Zofia w 1689 r. rozpoczęła akcję zbrojną, w której została pokonana. Siedemnastoletni Piotr objął rządy osobiście pozostawiając bratu Iwanowi tytuł współregenta (Iwan nie mieszał się do niczego i w 1696 r. zmarł).
W marcu 1697 r. car Piotr wyruszył w słynną podróż na zachód Europy, uczestnicząc w poselstwie incognito. Na wieść o buncie strzelców wrócił do Rosji w 1698 r. Krwawo rozprawił się z buntownikami i gorączkowo zaczął wprowadzać zachodnie zwyczaje, budząc grozę i postrach poddanych. Początkowo jego działalność w niewielkim stopniu dotyczyła struktury władz państwowych. Była to „rewolucja” obyczajowa (golenie bród, zmiana strojów; palenie fajek itp.). Zmieniono wtedy kalendarz w Rosji, datując od narodzenia Chrystusa, a nie jak dotychczas od stworzenia świata. Przede wszystkim car zajął się modernizacją i rozbudową armii. Dotychczasowe wojsko, choć liczne, (około 200 tys.), nie było zbyt sprawne bojowo. W 1698 r. wprowadzono nowy regulamin wojskowy, a w 1699 r. przeprowadzono pierwszy pobór rekruta do służby stałej w regularnych pułkach. W 1700 r. car Piotr miał 40-tysięczne regularne wojsko liniowe. Szlacheckie pospolite ruszenie zostało zniesione. Państwo dawało żołnierzom umundurowanie i ekwipunek, a żywności i furażu dostarczali chłopi.
Początek gruntownej i systematycznej przebudowy ustroju państwa związany był z powołaniem Senatu Rządzącego w miejsce Dumy Bojarskiej (1711 r.) i przeniesieniem stolicy z Moskwy do Petersburga (1712 r.). Senat Rządzący, początkowo zastępujący nieobecnego cara, przekształcił się w instytucję stałą. Składał się z niewielu osób (dziewięciu) wyznaczonych przez cara niezależnie od ich pochodzenia. Senat był zwierzchnikiem administracji, przygotowywał projekty ustaw i stanowił sąd najwyższy. Car zniósł chaotyczne prikazy i wprowadził podział administracji na dziewięć, a później na jedenaście kolegiów (kolegia: Wojskowe, Admiralicji, Spraw Zagranicznych, Dochodów Państwowych, Wydatków Państwowych; Kontroli Dochodów i Wydatków Państwowych, Górnictwa, Manufaktur, Handlu; .Sprawiedliwości,
Dóbr Rodowych). W 1722 r. car powołał najwyższy urząd w państwie – generał-prokuratora, który miał kontrolować działalność senatu. Miał on do pomocy prokuratorów: Oprócz nich istniał aparat tajnego nadzoru finansów. W Twierdzy Pietropawłowskiej mieściła się tajna kancelaria do ścigania przestępstw politycznych.
Kraj podzielono na osiem, a później na dziewiętnaście guberni. Jednak ze względu na „ociężałość” administracji zamieniono je na obwody wojskowe. Jednostkami administracyjnymi zostały utworzone w 1719, r. prowincje (pięćdziesiąt). Na ich czele stali mianowani przez senat wojewodowie.
Wprowadzono też reformę pieniądza, w wyniku której zmniejszono ilość srebra w monetach. Nakładano podatki wykorzystując różnorakie preteksty, np. od okien, od drzwi, od noszenia brody itd.
Istotnym wydarzeniem była reforma stanu szlacheckiego, polegająca na degradacji bojarów i awansie społecznym dworiaństwa połączonego z trwałym rygorem służby. W związku z tym w 1722 r. wydano tzw. tabelę rang, ustalającą 14 stopni w armii, flocie i administracji. Cała szlachta była zobowiązana do dożywotniej służby zaczynając od najniższego stopnia (czynu). Za panowania Piotra I wyrosła nowa arystokracja i nowa elita władzy. Majątki ziemskie i godności car nadawał swym zaufanym niezależnie od pochodzenia: Nawet żoną cara została litewska chłopka Marta Skawrońska, którą w 1724 r. koronowano jako cesarzową Katarzynę.
W latach 1701-1715 powstały akademie: Morska, Medyczna, Szkoła Artyleryjska, Inżynieryjna. Ponadto otwarto szkoły górniczo-hutnicze i rozwinięto ilościowo szkoły elementarne. Piotr I otworzył też Akademię Nauk w Petersburgu. W 1703 r. wydrukowano pierwszą gazetę rosyjską. W dziedzinie spraw gospodarczych car dbał o budowę kanałów, rozwój hutnictwa i przemysłu stoczniowego. Huty uralskie zostały połączone drogą wodną z Petersburgiem. Ta merkantylistyczna polityka gospodarcza doprowadziła do wysoce dodatniego bilansu handlu zagranicznego Rosji. W związku z opanowaniem Wybrzeża Bałtyckiego rozwinął się bardzo handel morski. Car Piotr I nie pozostawił męskiego następcy tronu. Starszy jego syn Aleksy, który nie podporządkował się woli ojca, został z jego woli stracony. Młodszy syn Piotr zmarł w wieku czterech lat.
Prusy. W 1611 r. sejm polski przyznał elektorowi brandenburskiemukrewnemu chorego umysłowo księcia Albrechta Fryderyka lenno w Prusach Książęcych (późniejsze Prusy Wschodnie). Lenno przyznano dziedzicznie. Oznaczało to, że po śmierci wspomnianego księcia Hohenzollernowie brandenburscy mieli stać się lennikiem Polski. Nastąpiło to w 1618 r.
Połączenie Prus z Brandenburgią było fatalnym błędem politycznym Polski i zaważyło na dalszych jej losach. Na połączenie nalegał król Zygmunt III, który kierował się swymi dynastycznymi interesami związanymi z Habsburgami. Mocarstwowość państwa brandenbursko -pruskiego była w dużym stopniu zasługą i osobistym dziełem władców tego kraju, a zwłaszcza FRYDERYKA WILHELMA I. Państwo to oparto na silnej armii i skarbie. Głównym celem elektorów, a później królów, było utrzymanie doborowej armii. W kraju tym me było wielkiej magnaterii, a szlachta w zamian za umocnienie jej władzy nad chłopami wyrzekła się politycznych aspiracji. Wielki Elektor (1640-1688), który położył podwaliny Prus, wcześnie i skutecznie złamał sejmy krajowe – Landtagi. Jego następca, Fryderyk I, uzyskał od cesarza zgodę na koronację w Prusach (Królewiec 1701 r.). Zapłacił za to wysoką cenę wspierając cesarza w walce o sukcesję hiszpańską.
Po śmierci Fryderyka I na tronie pruskim zasiadł Fryderyk Wilhelm I zwany królem-sierżantem. Oszczędny, pracowity, systematyczny i brutalny rozpędził próżniaczy dwór swojego poprzednika oraz zredukował pensje urzędników. Na swoim dworze wprowadził koszarowy regulamin. Filozofię i sztuki piękne miał w pogardzie. Brał udział w wojnie północnej w 1714 r. w jej końcowym okresie przeciw Szwecji, okupując Szczecin. Miasto to wraz z południową częścią Pomorza Szwedzkiego zostało włączone w 1720 r. do Prus.
Od 1721 r. zaczęto w Prusach stosować obowiązek służby wojskowej wobec chłopów. Państwo zostało podzielone na kantony obejmujące po 5 tys. gospodarstw i stanowiące obwody rekrutacyjne regimentów. Po odbyciu służby rekruckiej (1-2 lata) kantoniści wracali do domu, a następnie co roku wracali do regimentu na ćwiczenia. Stanowili rezerwę na wypadek wojny.
W Prusach zapoczątkowano przekształcenie armii zaciężnej w narodową, chociaż wojska zaciężne istniały nadal równocześnie z narodowymi. Aby zbytnio nie obciążać skarbu państwa nieproduktywnym wojskiem, wprowadzono system urlopowania. Synowie szlacheccy mieli obowiązek służyć w armii jako junkrzy czy chorążowie. Stan ich służby był systematycznie zapisywany w „Tabeli wasali”.
W polityce gospodarczej rząd Fryderyka Wilhelma I dążył do samowystarczalności. Tępiono zbytek i import artykułów luksusowych. Na potrzeby armii pracowały królewskie manufaktury. Surowo zwalczano włóczęgostwo – dla włóczęgów i „leniwych” zorganizowano domy pracy przymusowej. Do pracy produkcyjnej włączono żołnierzy. Zachęcano do osadnictwa zarówno wojskowych, jak i cywilnych przybyszów stosując tolerancję religijną. Fryderyk Wilhelm miał dwie słabości – fajkę i gwardzistów-wielkoludów. W jego królewskiej gwardii znajdowali się dwumetrowi dryblasy.
Wielu historyków sądzi, że to Fryderyk Wilhelm I, król-sierżant, a nie Fryderyk II był twórcą potęgi Prus.
Austria. Wielonarodowościowa monarchia Habsburgów to słabo spojony konglomerat krajów i prowincji o bardzo różnorodnym ustroju lokalnym i silnych instytucjach stanowych. Administracja centralna o bardzo skomplikowanej strukturze była ociężała i mało sprawna. Najwyższym organem władzy była Tajna Konferencja złożona z sześciu ministrów pod przewodnictwem cesarza i pierwszego kanclerza. Oprócz niej były inne, ~k: Nadworna Izba Skarbowa i Nadworna Rada Wojenna oraz Kancelaria Nadworna, która
zarządzała austriackimi dobrami dziedzicznymi oraz zajmowała się wieloma problemami ogólnymi monarchii. W Wiedniu urzędowały poza tym kancelarie: czeska, węgierska, siedmiogrodzka, włoska i niderlandzka. W prowincjach działały z polecenia cesarza Rady Gubernatorskie oraz funkcjonowały dawne instytucje stanowe o różnej strukturze. W tym wszystkim panował niemały chaos. Mimo że monarchia stanowiła bardzo różnorodną mozaikę narodów, cesarz Karol VI stworzył prawne podwaliny jednolitej monarchii. Nie miał męskiego potomka i następczynią miała być najstarsza córka Maria Teresa. W 1713 r. cesarz wydał sankcję pragmatyczną ustanawiającą „wieczystą łączność i niepodzielność wszystkich krajów”. W latach 1722-1723 przeprowadził przyjęcie sankcji przez władze stanowe wszystkich krajów monarchii. W ten sposób unia personalna łącząca kraje stała się unią realną.
Armia cesarska, choć dość liczna (170 tys.). była armią przestarzałą i wymagającą reform. Jednakże reformy wojska nie były możliwe bez uporządkowania administracji.
Po śmierci cesarza Karola VI monarchia Habsburgów znalazła się w poważnym niebezpieczeństwie, nazwanym kryzysem dynastycznym. Następczynią cesarza była jego córka Maria Teresa. W układach z większością państw Europy Karol VI zastrzegł uznanie następstwa tronu dla swej córki. Niestety zobowiązania te me zostały dotrzymane i liczni pretendenci wystąpili do spadku po Habsburgach (1740 r.). Wówczas Fryderyk II zaproponował Marii Teresie pomoc. Wojska pruskie wkroczyły do Śląska, do którego teraz Prusy zgłosiły pretensje. Zaskoczeni Austriacy oddali tę bogatą prowincję. Nie odzyskali ~ej również podejmując akcje odwetowe w 1741 r. – ponieśli bowiem klęskę pod Małujowicami. Ratyfikacja tej aneksji miała miejsce podczas pokoju we Wrocławiu w 1742 r. II wojnę o Śląsk – między Austrią a Prusami – toczono w latach 1744-1745, lecz potwierdzono tylko przynależność Śląska do Prus.
W wojnie sukcesyjnej (pretensje do spadku) brały również udział: Francja i Bawaria. Wojnę zakończono dopiero w 1748 r. pokojem w Akwizgranie. Austria wyszła z niej bez większych strat terytorialnych, dzięki poparciu Anglii i Rosji.
