Periodyzacja i tło historyczne:
Dwudziestolecie międzywojenne to okres między pierwszą a drugą wojną światową – jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany.
Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego.
W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku.
Tematyka literatury w XX-leciu:
Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalezienie samolotu czy kina.
Poezja:
Literatura polska ma – co zrozumiałe – w tym czasie zupełnie odmienny charakter niż literatura Europy Zachodniej. W pierwszej fazie, zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., dominuje euforia z powodu powrotu wolnej Polski – II Rzeczypospolitej. W tym też okresie kształtują się najważniejsze grupy poetyckie dwudziestolecia: Skamandryci, futuryści, awangarda. Można zaobserwować akcenty katastroficzne – przede wszystkim w twórczości żagarystów.
Skamandryci
Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń. Grupa Skamander (od nazwy rzeki opływającej Troję) skupiała się wokół pisma „Pro arte et studio”. W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni „Pod Picadorem”. W 1920 roku ukazał się pierwszy numer pisma „Skamander”. Postawa artystyczna skamandrytów nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. Poeci zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabartów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka, wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.
Futuryści
Kierunek ten na zachodzie Europyrozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Głównymi przedstawicielami tego nurtu w Polsce są: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk, T. Czyżewski.
Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. „Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki” – twierdzili futuryści. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie „dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania”. W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków.
Awangarda krakowska
Głównymi przedstawicielami awangardy byli: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski. Poeci Awangardy krakowskiej skupiali się wokół czasopisma „Zwrotnica”, które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego hasło to „miasto, masa, maszyna”.
Żagaryści
Grupa poetycka „Żagary” działała w Wilnie w latach 1931-34, wydawała czasopisma „Żagary” i „Piony”. Założenia programowe grupy: nawiązania do katastrofizmu, dekadentyzmu, poczucie zagrożenia. Twórcy grupy (A. Rymkiewicz, J. Zagórski, Cz. Miłosz, J. Putrament) powracają do romantyzmu i symbolizmu.
Proza:
Obok poezji rozwija się proza – zarówno powieściopisarstwo, jak i nowelistyka. Pojawiają się nowe style konstruowania literatury, a wśród nich proza psychologiczna (patrz hasło: psychologizm), której przedstawicielką jest Z. Nałkowska. Proza moralnego niepokoju ma dość szeroki zasięg: obejmuje zarówno powieści Nałkowskiej, jak i twórczość Gombrowicza czy Schulza. J. Iwaszkiewicz podejmuje tematykę przemijania i śmierci, zaś spod pióra M. Dąbrowskiej (epopeja „Noce i dnie”) i S. Żeromskiego („Przedwiośnie”) wychodzą duże formy powieściowe.
Psychologizm
Nurt w prozie i dramaturgii XX-wiecznej obejmujący utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się drobiazgowa analiza życia wewnętrznego postaci i psychologicznych uwarunkowań jej działań i losów. W Polsce psychologizm zamanifestował się m.in. w twórczości Z. Nałkowskiej, M. Kuncewiczowej („Cudzoziemka”), J. Iwaszkiewicza („Brzezina”, „Panny z Wilka”).
Katastrofizm
Zespół tendencji historiozoficzno-moralistycznych związanych z przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej katastrofie, zagrażającej współczesnemuświatu. Kierunek przejawiający się zwłaszcza w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czerpał inspiracje teoretyczne z dekadentyzmu i pesymizmu pewnych nurtów filozoficznych schyłku XIX wieku (np. F. Nietzsche) i zyskiwał podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego po I wojnie światowej. W Polsce idee katastroficzne znalazły wyraz w koncepcjach estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej S.I. Witkiewicza, w utworach R. Jaworskiego, w wizjonersko-symbolistycznej poezji po 1930 r., zwłaszcza twórczości poetów z grupy Żagary, w liryce m.in. J. Czechowicza, M. Jastruna. Do katastrofizmu nawiązywali pisarze debiutujący w okresie okupacji hitlerowskiej – K. K. Baczyński, T. Gajcy, T. Borowski.
Dramat
Polski dramat dwudziestolecia międzywojennego najsilniej objawił się osiągnięciami S. I. Witkiewicza („Szewcy”) i W. Gombrowicza („Ślub”, „Operetka”). Obaj dążą do wykształcenia własnej teorii dramatu, zwłaszcza Witkiewicz w teorii Czystej Formy, obaj też eksperymentują w zakresie sztuki scenicznej. Zaliczani są raczej do awangardowego kręgu twórców. Bardziej klasyczne tendencje prezentuje twórczość S. Żeromskiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego powstaje jego dramat „Uciekła mi przepióreczka”, podejmujący charakterystyczną dla Żeromskiego problematykę wyboru między szczęściem osobistym a poczuciem społecznych i moralnych powinności. Nurt tradycyjny reprezentuje również twórczość dramatyczna J. Szaniawskiego. Najbardziej znane jego utwory to m.in. „Żeglarz”, „Most” i „Fortepian”. Jest to dramaturgia głęboko intelektualna, obejmująca m.in. tematykę etyczną i psychologiczną.
Lektura dodatkowa:
– J. Kwiatkowski, „Literatura Dwudziestolecia”, Warszawa 1990
– L. Eustachiewicz, „Dwudziestolecie 1919-1939”, Warszawa 1990
