Proces kształtowania się bohatera wieków XIX i XX ulegał cigłym zmianom, wynikajcym z zachodzcych na wiecie przemian społecznych, ustrojowych i politycznych. Z perspektywy losów Polski okres ten był szczególny, wymagajcy wyjtkowego zaangażowania ze strony Polaków w proces utrzymania tożsamoci narodowej na płaszczynie kulturalnej, która także miałaby w przyszłoci wpłynć na zwiększenie realnej szansy odzyskania niepodległoci. Sytuacja ta miała ogromny wpływ na kształt ówczesnej twórczoci literackiej, która w różny sposób, na przełomie wieków, starała się pobudzić Polaków do walki, walki specyficznej, lecz majcej doprowadzić do zamierzonego celu, którym było zrzucenie pęt niewoli. Jakby abstrahujc od omawianego okresu historycznego, można stwierdzić, że postępowanie każdego bohatera literackiego jest podporzdkowane w dużej mierze aktualnej sytuacji, stosownie do ideałów epoki, której jest reprezentantem. W omawianym okresie sens ma wyróżnienie bohaterów literatury klasycznej i romantycznej, którzy odegrali znaczc i nieprzypadkow rolę w tworzeniu charakterystycznych ideałów, czy też wzorców postępowania, szczególnie odpowiadajcych danej epoce. Literatura romantyczna była wyrazem protestu przeciw racjonalizmowi i klasycyzmowi doby Owiecenia, przeciwko obumierajcej kulturze klasycystycznej i narzucaniu wzorów oraz imitatorstwu. Był to bunt jednostki przeciwko rzeczywistoci, która nie dawała się już racjonalnie wyjanić. Bunt przeciwko nadmiernemu kultowi rozumu i podporzdkowaniu przesłankom rozumowym całego ludzkiego życia przerodził się z czasem w kult uczucia. Przyjęta przez romantyków postawa irracjonalna rodzi skłonnoć do analizy psychologicznej i ukazywania uczuć nie tylko bohaterów, ale także samego poety. Motywem łczcym wszystkich bohaterów romantycznych jest problem walki narodowowyzwoleńczej. Romantycznych bohaterów literackich charakteryzował wybujały indywidualizm – byli oni skłóceni ze wiatem, rozdarci wewnętrznie. Ten bunt romantyków przygotowała w pewnym sensie sytuacja polityczna i społeczna, w jakiej żyli. Za manifest romantycznej postawy poety uznajemy balladę „Romantycznoć” Adama Mickiewicza. Narratorem w niej jest obserwator spoza tłumu z miasteczka. Relacjonuje on i interpretuje wydarzenia, przeciwstawiajc się opinii uczonego Starca ze szkiełkiem w oku. Podkrelajc duże możliwoci nauki w poznawaniu wiata, wprowadza on jednoczenie nowe kategorie poznawcze: intuicję oraz czucie i wiarę, prawdy podwiadomoci, gdyż w przekonaniu romantyków zmysły nie daj pewnoci w poznaniu. Poeta, utożsamiajc się z narratorem, staje po stronie tych, którzy cierpi i poprzez cierpienie maj kontakt ze zjawiskami tajemniczymi. Postawa wiary w to, co widzi dziewczyna z ludu – Karusia, w siłę jej uczuć, współczucie dla niej wskazuj na to, że romantycy poszerzyli wiedzę o człowieku, próbujc poznać stany podwiadomoci, intuicji, „szaleństwa”, które zyskały u nich całkowicie now interpretację. Odrzucili oni wyłcznie fizjologiczne uzasadnienie szaleństwa jako choroby, a nawet często widzieli w chorobach umysłowych przejaw geniuszu. Dlatego też ludzie proci traktujKarusię jako istotę wyższ, której należy wierzyć. Trudno jest mówić o niej jako o bohaterze romantycznym, lecz z pewnoci możemy stwierdzić, że utwór „Romantycznoć” wyłania pewien charakterystyczny „program”, który będzie miał znaczny wpływ na sposób kształtowania się typowych bohaterów epoki, a którzy będ w mniejszym lub większym stopniu „utożsamiali się” z tym programem. Jednym z rodzajów tragicznego bohatera romantycznego jest główny bohater utworu „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. Utwór ten ukazał nowe oblicze romantyzmu. Zapocztkował on polski romantyzm jako literaturę, która przejwszy ogólne tendencje europejskiego prdu, jego estetykę, zogniskuje w sobie wielk problematykę bytu narodowego, a w swych arcydziełach sięgnie generalnie najistotniejszych problemów epoki. Autor posłużył się tutaj kostiumem historycznym poprzez umieszczenie akcji w XIV wieku. Jednak rzeczywistym bohaterem utworu było współczesne, walczce z caratem, młode pokolenie polskich patriotów. Bohater tej powieci poetyckiej postanawia powięcić swe życie dla ojczyzny. Był to człowiek o dwoistym życiu – inny w otoczeniu wrogów, których pragnie zniszczyć, a inny w głębi serca, odkrywanej tylko najbliższym. Jako typ działacza politycznego nie tylko był on odbiciem osobistego położenia twórcy, ale i wielu innych ówczenie żyjcych ludzi. Układ stosunków historycznych zmusza bohatera do samotnej walki z zakonem krzyżackim i do wejcia na drogę podstępu i zdrady. Konrada cechuj trzy wielkie uczucia: miłoć do ojczyzny, nienawić do Krzyżaków – wrogów Litwy i miłoć do Aldony. „Szczęcia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczynie” – powięcenie się dla idei i osamotnienie jest ródłem tragizmu bohatera. Wyborem sposobu działania Konrad skazuje się na tragiczny konflikt z samym sob – musi odrzucić ideały, chrzecijanina i rycerza. Działanie za pomoc podstępu i zdrady budzi w nim samym wstręt i odrazę. Wyranie ukazany jest rozdwięk pomiędzy wielkoci celu, do którego dżył, a nikczemnoci czynu i sposobu jego realizacji. Głębia odczuć Konrada jest w utworze celowo wzmocniona. Pozorna słaboć jego psychiki jest jedynie podkreleniem elementu, na który autor zwrócił szczególn uwagę – różnorodne aspekty psychiki bohatera i sposób odbioru przez niego rzeczywistoci. Postawa głównego bohatera tego utworu, który powięca się walce o słuszn ideę, używajc metod nagannych moralnie zostaje okrelone mianem wallenrodyzmu. Konflikt wewnętrzny wyciska piętno na jego psychice. Powięca on bez reszty szczęcie własne i ukochanej kobiety, aby ratować ukochan ojczyznę. Będc u celu musi popełnić samobójstwo – ponoszc jako człowiek, kolejn, wielk klęskę. Wybiera mierć wiadomy klęski swojego życia, gdyż wiadomoć zdrady nie pozwoliła mu zaznać spokoju ani szczęcia. Bez trudu można dostrzec, że ocena i sposób ukazania bohatera mawyrane, romantyczne odniesienie. Innym typem bohatera charakterystycznego dla tamtej epoki, jest Gustaw – postać z IV częci „Dziadów” Adama Mickiewicza. Jest to romantyczny kochanek przeżywajcy nieszczęliw miłoć. W swojej spowiedzi oddaje cał gamę różnorodnych przeżyć, od uwielbienia, opuszczenia i wyobcowania, do pogardy i nienawici dla ukochanej, która uległa pokusie bogactwa. Losy swoje dzieli na godziny miłoci, rozpaczy i przestrogi. Finałem tego wzburzenia emocjonalnego jest bunt Gustawa przeciwko rzeczywistoci – wini ukochan za zniszczenie prawdziwej miłoci i szczęcia osobistego. Gustaw posiada typowe cechy bohatera romantycznego – przeżywa tragiczn, nieszczęliw miłoć, która w efekcie prowadzi do samobójstwa, buntuje się przeciwko wiatu i niesprawiedliwym stosunkom społecznym, szydzi z tych, którzy upatruj szczęcia w zdobyciu bogactwa. Wiara w idealn miłoć doprowadziła Gustawa do grzesznej, samobójczej mierci. Częć IV „Dziadów” stanowi realizację swoistej kary za grzechy. W prologu III częci „Dziadów” Gustaw przeradza się w Konrada. Z cierpicego romantycznego kochanka przemienia się w żarliwego, cierpicego za cały naród patriotę, wiadczy o tej przemianie napis na cianie celi: „Gustaw umarł, narodził się Konrad”. Bohater ten, mimo osamotnienia w poczuciu własnej wielkoci – jako wybitna indywidualnoć – obdarzony jest nadludzk wrażliwoci i poczuciem ogromnej siły. Poeta ukazuje tutaj problem antagonizmu między pokoleniem starym a młodym. Młodych pokazuje jako ludzi szlachetnych, pełnych patriotycznego zapału do walki z wrogiem. Z kolei „Salon warszawski” charakteryzuje społeczeństwo starych jako ludzi pogodzonych z niewol, zobojętniałych na sprawy narodu i ojczyzny. Nie interesuje ich martyrologia narodu. Opowieciami o losach męczenników przejmuj się tylko młodzi. Konrad staje się u Mickiewicza uosobieniem całego narodu i jego cierpień. Jest to również genialny poeta, który tworzy pieni „niemiertelne” i jako wielki twórca równa się z Bogiem-Stwórc. W imieniu cierpicego narodu podejmuje samotn walkę z Bogiem i domaga się od Niego „rzdu dusz”. Wierzy on w to, że sił swojego uczucia wyzwoli naród z niewoli. Czuje w sobie moc kreacji wiata, nie waha się mierzyć z Bogiem w walce o władzę nad ludmi, którymi chce pokierować w imię patriotycznych racji. Jednakże w swej pysze Konrad posuwa się za daleko i dopuszcza się blunierstwa wobec Boga. Ponosi klęskę, bowiem jego bunt i rozpacz okazuj się występkiem moralnym. Popada więc w moc szatana. Jego postawa została nazwana prometeizmem, gdyż podobnie jak Prometeusz – z miłoci do ludzi walczy z samym Bogiem majc na względzie dobro innych i powięca się dla nich. Bohater ten jest postaci dynamiczn (Gustaw-Konrad), przeżywa skomplikowane stany psychiczne, jest postaci tragiczn i samotn. Tragizm jego wyrażony jestprzez przeladowanie, cierpienie, klęskę próby kontaktu z Bogiem. Konrad przekonany jest o wielkiej roli poety i poezji, gubi go jednak duma, pycha i zarozumiałoć. Innym typem bohatera jest Ksidz Piotr, który podobnie jak Konrad, chce uratować naród. Jednak buntowi i pysze Konrada przeciwstawia chrzecijańsk pokorę.
Dzięki tej postawie i uwielbieniu Boga Ksidz Piotr ma widzenie przyszłych losów Polski. Widzi jak Polska cierpi i podobnie jak Chrystus skazana jest na ukrzyżowanie, umiera, by potem zmartwychwstać. Cierpienia narodu polskiego doprowadz do odzyskania wolnoci. Ksidz Piotr reprezentuje ideę mesjanizmu, którego myl przewodnia brzmiała: „Polska Mesjaszem narodów”. Jest to w miarę optymistyczna filozofia dziejów, gdyż zakłada, że Polska nie tylko odzyska wolnoć, ale przyniesie j także innym uciemiężonym narodom. W końcowej częci widzenia poeta powraca do wizji wskrzesiciela narodu, nazywa go namiestnikiem wolnoci na ziemi, powtórnie nazywa go tajemniczym imieniem „czterdzieci i cztery”. Polemikę z mesjanizmem i prometeizmem stanowi tytułowa postać dramatu „Kordian” Juliusza Słowackiego. Bohaterem jest młody poeta-marzyciel nie majcy okrelonego celu w życiu i nieszczęliwie zakochany w Laurze. Dzięki rozczarowaniom i dowiadczeniom zdobytym w podróży po Europie przeradza się w działacza – spiskowca. Myl przewodni jego działania jest hasło: „Polska Winkelriedem narodów”. Powstało od tego pojęcie winkelriedyzmu według którego Polska miała na sobie skupić siły mocarstw umożliwiajc sobie, a także innym krajom ucienionym zrywy niepodległociowe. Oznacza to także, że naród może odzyskać wolnoć jedynie poprzez czynn walkę, choćby straceńcz. Majc wielu przeciwników, Kordian postanawia samotnie zabić cara. Nie realizuje jednak tego czynu – pada zemdlony na progu sypialni cara. Bohater Słowackiego ponosi klęskę, gdyż jest rozdarty moralnie, pozbawiony silnej woli i determinacji, ulega chorej wyobrani i marzeniom. Mimo, że prezentuje czyst intencję i ogromne powięcenie, nie może zwyciężyć, bo jako spiskowiec wchodzi w kolizję z etyk i tradycj narodow, które nakazuj czcić króla i postępować honorowo. Jest to istot tragizmu Kordiana. Sposób działania i mylenia bohatera jest więc typowo romantyczny – kieruje się on rozbudowanym systemem samooceny i motywacji działania. Zupełnie inn kreacj bohatera romantycznego jest Jacek Soplica – ksidz Robak z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Romantyczny charakter tej postaci ujawnia jego pełne przygód życie. Jest to postać niezwykle dynamiczna. W młodoci człowiek o nieokrelonym i zmiennym temperamencie, w afekcie urażonej dumy i miłoci popełnia zbrodnię, za co zostaje obciżony mianem zdrajcy. Przeżywa przełom moralny, przywdziewa habit i staje się utajonym bojownikiem o wolnoć – działa jako emisariusz – uwiadamia szlachtę o koniecznoci podjęcia wspólnej walki z zaborc. Ksidz Robak różni sięjednak od swoich poprzedników – jest cichy, pokorny, pracuje i powięca się dla ojczyzny anonimowo. W cechach osobowych i w swej działalnoci jest to nowy typ bohatera romantycznego. Znajdujemy tu postać przeciętn, posiadajc zdolnoć odrodzenia moralnego i podan jako wzorzec możliwy do naladowania. W swej działalnoci nie jest osamotniony – poparcia dla głoszonych idei poszukuje wród szerokich mas szlacheckich oraz wród prostego ludu. Cechuje go ponadto demokratyzm pogldów. Z końcem epoki romantyzmu zmienia się osobowoć i cechy bohatera literackiego. Następuje kryzys indywidualizmu, bohater staje się przeciętnym, szarym człowiekiem, niczym nie wyróżniajcym się z otaczajcej go zbiorowoci. Literatura przestaje pełnić, narzucon jej przez romantyzm, posłannicz rolę w społeczeństwie. Kolejne pokolenie twórców odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, od jego haseł i nakazów koniecznoci walki z wrogiem. Chcc obudzić naród z marazmu, posłużono się nowymi ideałami. Głoszono koniecznoć pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa, a także nad globalnym podniesieniem poziomu wykształcenia. Romantycznym ideom przeciwstawiono nowe, pozytywistyczne hasło pracy, a zwłaszcza „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”. Nowy typ bohatera prezentuje nam Bolesław Prus w „Lalce”. Postaci t jest Stanisław Wokulski, który posiada zarówno cechy romantyka, jak i pozytywisty. Jest to postać złożona – osobowoć o niemalże sprzecznych i wzajemnie wykluczajcych się cechach. Jego miłoć do Izabeli Łęckiej jest tragiczna – tu ponosi klęskę jako romantyk. Nieszczęliwie zakochany przeżywa nadzieje i rezygnacje, uniesienia i zwtpienia. Miłoć jego to pasmo rozczarowań i udręk porównywalnych z przeżyciami mickiewiczowskiego Gustawa. W młodoci, mimo trudnych warunków, pasjonuje się nauk, któr porzuca dla udziału w powstaniu. W czasie zsyłki ujawniaj się w nim cechy pozytywisty – kult wiedzy i pracy.
Wokulski staje się autorytetem w dziedzinie nauk przyrodniczych. Jest to typowy przedstawiciel pokolenia, które najpierw zarażone entuzjazmem walki, doznało póniej wszelkich rozczarowań i tragedii zwizanych z klęsk powstania. Romantyczne uniesienia młodoci zamienia na fascynację nauk i realizację kapitalistycznych inicjatyw. Jest to więc reprezentatywny człowiek nowej epoki, rzecznik pogldów z tymi, jakie głosili pozytywici. Na przykładzie postaci Wokulskiego, autor pokazuje klęskę ideologii romantycznej. Jedyna możliwa do przyjęcia droga to wiernoć ideałom pozytywistycznym – wiara, że nauka i praca może zmienić wiat. wiat romantyczny, idealistyczny skazany jest na „zagładę” dlatego, iż nie był dostosowany” do ówczesnego społeczeństwa – trzeba bowiem nowego pokolenia, nowej kultury, stworzonej przez pozytywistów dla jego naprawy. W pełni pozytywistyczn postaci w „Lalce” jest Julian Ochocki – ubogi arystokrata, wyobcowany ze swojego „rodowiska”, oddany całkowicie nauce. Marzy o skonstruowaniu „maszyny latajcej”, która mogłabysłużyć nowej, lepszej cywilizacji, tworzcej wiat bez granic. Inny typ bohatera tej epoki prezentuje Eliza Orzeszkowa w powieci „Nad Niemnem”. Tak postaci może być tu Benedykt Korczyński. Jest to również postać dynamiczna i podobnie jak Wokulski – obdarty ze złudzeń i ideałów młodoci przystosowuje się do nowych realiów życia, lecz jednoczenie jest heroicznym obrońc ziemi, której nie chce oddać w ręce rosyjskie. Kiedy pozostajcy w dobrych stosunkach z zaciankiem Bohatyrowiczów, po powstaniu procesuje się z nimi „o każdy grosz” – jest to powodem zatargów z młodym pozytywist – jego synem Witoldem, który próbuje realizować porzucone przez ojca ideały młodoci. W „Nad Niemnem” znalazły odzwierciedlenie istotne problemy epoki – zachowanie ziemi, praca organiczna, kwestia kobieca, owiecenie ludu. Powieć jest apoteoz wiernoci wobec ziemi, tradycji i ojczyzny. Bohater jest tutaj wyranie oceniany z punktu widzenia swej przydatnoci dla społeczeństwa – pracy będcej czynnikiem poczucia użytecznoci człowieka nadajcym życiu sens i wartoć. Na przełomie XIX i XX wieku narasta krytyka haseł pozytywizmu, nie tylko przez zwolenników zmian w literaturze, ale i przez samych pozytywistów. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł pokładane w nim nadzieje, lecz i literatura, która go miała rozpowszechniać i która przez swój realizm i tendencyjnoć ograniczała swobodę twórcz pisarzy. Najczęciej używana nazwa nowej epoki to Młoda Polska, lecz znana jest i inna – neoromantyzm, podkrelajca zwizek tej epoki z romantyzmem. W literaturze tego okresu widzimy powrót do tendencji idealistycznych, zwiększenia roli indywidualizmu i subiektywizmu, a także tendencje wznowienia wysiłków prowadzcych do odzyskania niepodległoci. Typ takiego bohatera przedstawia nam Stefan Żeromski w „Ludziach bezdomnych”. T postaci jest doktor Judym, wywodzcy się z niskich sfer społecznych, podejmujcy walkę o los skrzywdzonych i poniżonych. Po latach upokorzeń i wyrzeczeń zdobywa zawód, który mu umożliwi niesienie ludziom pomocy – chce on się powięcić głównie pomocy najuboższym. Niestety napotyka liczne przeszkody – nie poddaje się jednak i próbuje walczyć do końca. Postawa jego jest jednak dyskusyjna – stwierdza on, że walka ze społeczn krzywd i niesprawiedliwoci wymaga największych wyrzeczeń, włcznie z wyrzeczeniem się własnego szczęcia – zrywa z ukochan kobiet, uzasadniajc swoje postępowanie tym, że nie ma prawa być szczęliwym, gdy dookoła jest tyle ludzkiej nędzy. Bohater jest bezdomny – w sensie dosłownym i psychicznym. Po zdobyciu wykształcenia staje się „wyobcowany” ze swojego dawnego rodowiska – miejskiej biedoty. W swojej idei i dżeniu do jej realizacji jest samotny i niezrozumiały. Sam wybiera bezdomnoć – stanowi ona bowiem cechę ludzi skrzywdzonych lub odczuwajcych krzywdę innychi z ni walczcych. Dyskusje może wywołać także fakt, że program tej walki z niesprawiedliwoci jest doć mglisty, mało precyzyjny – jest to raczej program działania o charakterze filantropijnym, program jednostek. Postawa Judyma nakazuje najwyższy szacunek, lecz nie uwalnia od oceny jego działalnoci jako niecelowej i mało skutecznej. Bohater neoromantyczny głosi kult jednostki – lecz nie wybitnej, ale zdeterminowanej i tragicznej. Zupełnie inny typ bohatera wykreował Stefan Żeromski w „Przedwioniu”, wydanym już po odzyskaniu niepodległoci. Postawa bohatera – Cezarego Baryki – jest połczeniem dwóch sił: idealizmu społecznego, pragnienia walki i pracy w imię postępu społecznego, sprawiedliwoci (protestuje przeciw krzywdzie i nędzy ludzkiej), ale także tęsknot do przygód i erotyzmu. Wierzy on w możliwoć realizacji utopii „szklanych domów”, wielkich prac technicznych pozwalajcych na produkcję taniej energii, jest społecznikiem – marzycielem, lecz także młodym człowiekiem obdarzonym natur gwałtown i niezależn. Bohater powraca z Rosji, gdzie widział i przeżył rewolucję. Założenia jej budz jego podziw, lecz nie godzi się on z gwałtami i przemoc, jakie ona za sob niesie. Jest przesycony wiar w potrzebę wyzwolenia inicjatywy i „energii mas”, ma nadzieje i wierzy w skutecznoć tego wyzwolenia. Po przybyciu do kraju przeżywa rozczarowanie – widzi nędzę polskiej prowincji, bezmyln wegetację bogatego ziemiaństwa i bezwzględnoć nowych polskich władz. Polska jawi mu się krajem kontrastów. Szuka dla siebie programu, który mógłby realizować, lecz nie znajduje go ani w działaniach obozu rzdzcego, ani komunistów. Baryka wybiera bunt (mimo solidarnoci z robotnikami) – jest to bunt indywidualisty i człowieka samotnego. Postawy prezentowane przez twórców nurtów literackich znalazły odzwierciedlenie także w ich życiu. Zwłaszcza za postawa bohatera romantycznego znalazła swoj realizację w postaciach twórców pokolenia Kolumbów – okresu wojny. Twórczoć poetów tamtego okresu jest wyran kontynuacj poezji romantycznej. Dojrzewała ona także w warunkach zagrożenia – stała się orężem w walce z przemoc. Twórcy tacy jak Baczyński, Gajcy, Trzebiński byli postawieni przed tragiczn koniecznoci przeciwstawienia się wrogiej rzeczywistoci okupacyjnej. Nie mieli wyboru – walka to ich patriotyczny obowizek. Jednak ich heroizm był cile zwizany z tragizmem pokolenia. Można stwierdzić, że każda epoka znajdowała swoje odzwierciedlenie w literaturze tworzcej nowych bohaterów, niekiedy nawet podajc wzorce do naladowania. Bohater ulegał permanentnej ewolucji. Spór literatury klasycznej i romantycznej pociga za sob kreowanie nowych bohaterów, wzorców i wartoci, a tym samym wzbogaca literaturę. Literatura XIX i XX wieku jest bardzo bogata i obszerna, a bohaterów tak wielu, że nie sposób przybliżyć sylwetki ich wszystkich. Jednak przedstawione postacie, według mnie, s doć wyran syntezrzeczywistych tendencji w danych okresach literackich i doć dobrze je charakteryzuj.
