Źródła przemocy oraz zachowań agresywnych.
Agresja i przemoc, a zwłaszcza ich powstawanie, od dawna były przedmiotem teoretycznych badań różnych nauk. Koncentracja uczonych skupiała się z jednej strony nad wytłumaczeniem roli czynników biopsychicznych, natomiast drugi kierunek badań obejmował interakcje społeczne i wpływ środowiska. rJednym z naukowców, który skierował swoją uwagę na zachowania agresywne był Piotr Bovet. Jako pierwszy zakwalifikował agresję przejaw określonego instynktu. Później ta drogą poszli inni, m.in. W. McDougall oraz Zygmunt Freud. McDougall stwierdził, że motorem wszystkich działań ludzkich są instynkty, i to one wyznaczają charakter i kierunek każdego ludzkiego zachowania. Do najważniejszych zaliczył: instynkt ucieczki, walki, ciekawości, podporządkowania się władzy posiadania, szukania pożywienia, instynkt płciowy oraz rodzicielski. Jednym z podstawowych jest instynkt walki, będący odpowiedzialny za powstający w organizmie gniew, który z kolei jest źródłem zachowań agresywnychr1; . Zdaniem Freuda gniew w niezafałszowanej postaci demonstrowany jest jedynie u dzieci, jednak w miarę gdy człowiek dojrzewa to jego relacje spontaniczne zamieniane są przez relacje wyuczone. Freud swoja wizję agresji motywował instynktem walki, lecz z punktu widzenia psychoanalizy. Bazując na hipotezie osobowościowej zaobserwował, że agresja jest w głównej mierze pochodną sprzeczności zachodzących między sferami osobowości (ego,superego oraz id). Zdaniem Freuda agresja może być także konsekwencją frustracji połączonej ze spowolnieniem realizacji powszechnie rozumianej zasady przyjemności. Ważnym elementem zachowań agresywnych jest cel oraz motywacje takich zachowań. rMożna wyróżnić kilka głównych bodźców czy też motywów działań agresywnych u człowieka. Rozwojowo najwcześniejszym czynnikiem sprawczym agresji jest frustracja, która pierwotnie jest powodem ogólnego wzrostu pobudzenia, a to z kolei prowadzi często do zachowań agresywnychr1; .
rFrustracja ma miejsce wtedy, gdy jednostka, dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb (biologicznych bądź psychicznych) i osiągnięcia określonych celów napotyka w toku działania na trudne do pokonania przeszkody. Przeszkoda może wywołać u osobnika reakcje gniewu, który zostaje skierowany na określone osoby lub rzeczy przybierając postać ataku fizycznego lub werbalnegor1; . Jeżeli uczniowie w środowisku szkolnym doświadczają braku poczucia bezpieczeństwa, nie potrafią zdobyć szacunku, odnieść sukces, niezaspokojona jest ich potrzeba bliskich, przyjaznych kontaktów z rówieśnikami, z nauczycielem, potrzeba samodzielności, aktywności, wówczas pojawić się mogą agresywne zachowania. rGdy dziecko jest stale upominane przez nauczyciela oraz podawane jako przykład złego zachowania, wówczas zablokowana jest potrzeba uznania społecznego. Blokada potrzeby samodzielności jest następstwem zbyt licznych zakazów i nakazów, powodujących ograniczenie aktywności dziecka. Nauczyciele w stosunku do niektórych uczniów mogą stosować częste upomnienia, wytykanie rożnych wad i braków. Nierzadko podawane są przykłady dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących się kolegów. Wystąpienie agresji ucznia, która jest spowodowana takim zachowaniem, powoduje zahamowanie potrzeby uznania społecznegor1; . rPoczucie niższości stanowi bezpośrednią przyczynę wpływającą na takie zachowania jednostki, że w rezultacie doprowadza ona otoczenie do zachowań obojętnych, nieprzyjaznych lub wrogich, te postawy otoczenia warunkują wrogość i agresywność wobec innych ludzir1; .
Inną koncepcją poszukującą źródeł przemocy i agresji jest modelowanie. rAgresywne zachowanie może być wywołane wpływem modeli, z którymi dziecko styka się w swoim otoczeniur1; . Dana osoba nie zawsze zdaje sobie sprawę iż jego zachowanie staje się agresywne. W takim przypadku brak jest rmotywacji typowej dla agresji frustracyjnej, przyjmującej postać poczucia krzywdy, uczucia gniewu, chęci szkodzenia lub wyrządzania komuś przykrościr1; . Modelem takiego agresywnego zachowania stać się może ojciec, matka lub inna osoba, jak również telewizyjni, filmowi czy bohaterowie gier komputerowych którzy osiągają swoje cele za pomocą przemocy. Wzorce zachowania agresywnego mogą być zawarte również w zachowaniu się rówieśników, z którymi dziecko ma kontakty . Wpływ procesu modelowania było przedmiotem wielu badań w wyniku których stwierdzono , że w wyniku oddziaływania wzorców agresywnego zachowania agresja może pojawić się u osób, które wcześniej nie były narażone na frustrację. Podsumowując wyniki takich badań U. Bronfenbrenner doszedł do wniosku, że: r1;zachowanie agresywne, a nawet okrucieństwo, można wywołać u osoby, która nie ma najmniejszych podstaw, by czuć się skrzywdzona, a po prostu miała okazję obserwować agresywne zachowanie tylko i wyłącznie w roli widzar1; . rWpływ modeli na powtarzanie agresywnego zachowania może zaznaczyć się szczególnie wyraźnie wtedy, gdy są nimi osoby znaczące, budzące podziw i uznanie dla ich odwagi, sprytu, zręczności lub innych walorów. Zostaje wtedy uruchomiony mechanizm identyfikacji, powodujący dążenie do upodobnienia się w ubiorze, sposobie myślenia, mówienia lub zachowania się modela, przedmiotem naśladowania może być także również jego agresywne zachowanier1; .
Funkcję powodów aktywności agresywnej mogą być nie tylko potrzeby, lecz również realizowane przez daną osobę cele i zadania. Dążenie do zrealizowania pewnych celów może być przyczyną wystąpienia agresji zwanej instrumentalną. W tym wypadku agresja spełnia funkcję narzędzia, instrumentu, pozwalającego na osiągniecie określonego celu.r1;Z agresją instrumentalną mamy do czynienia u dziecka, które grozi rodzicom, że w razie odmowy spełnienia jego życzeń przestanie się uczyć, popełni samobójstwo itp. Uleganie prośbom dziecka sprzyja utrwaleniu się takiej strategii postępowania. Równocześnie tolerowanie agresji dziecka sprzyja wytworzeniu u niego przeświadczenia o bezkarności oraz przyczynia się do utrwalenia nawyku agresywnego zachowaniar1; .
Tak jak nie ma zgodności co do interpretacji pojęcia agresji i przemocy, tak też nie ma jednej hipotezy dotyczącej korzeni powstawania takich zachowań. Trudno rozstrzygnąć, które z omawianych teorii odnoszących się do genezy agresji jest najważniejsze. Wszystkie jednak mechanizmy pomagają badaczom w lepszym zrozumieniu tego zagadnienia.
Posumowując, wszystkie agresywne zachowania nastolatków, ma gdzieś swoje źródło, a niepożądane postępowanie często jest demonstracją uczuć. Wśród przyczyn takiego zachowania najczęściej wymienia się aktualnie kryzys rodziny, szkoły i wartości, które powtarzane prawie do znudzenia przestają mieć jakiekolwiek znaczenie. Elementarnym środowiskiem wychowawczym jest rodzina. Powinna ona kontrolować oddziaływanie czynników zewnętrznych, takich jak szkoła, zagrożenia społeczne czy wpływ środków masowego przekazu, na rozwój dziecka. Rodzice powinni angażować się w sposób spędzania wolnego czasu przez swoje dzieci, lub też interweniować w to jakie programy lub filmy one oglądają. Przeszkodą jest jednak stała nieobecność i brak czasu rodziców dla swoich dzieci, co wielokrotnie pociąga za sobą ich negatywne podejście, brak ciepła i bliskości, rodzinnych więzi, wadliwe, bazujące na sile fizycznej postępowanie edukacyjne czy nawet ciche pozwolenie na agresywne zachowania. Również dzieci, które pochodzą z tzw. dobrych domów przejawiają negatywne zachowania w szkole. Motywem i przesłanką takiego postępowania może być karanie ich w domu za wszelkie oznaki agresji, gdyż uczniowie często wyrównują sobie domowe posłuszeństwo tym że przenoszą ukrywaną agresję do szkoły i realizują swoje zachowania na kolegach. Zdarza się, że uczniowie poszukują rewanżu za nieszczęśliwe dzieciństwo, brak miłości, czułości, czy też odpowiednich warunków bytowych. Współczesna szkoła absorbuje dużą część czasu dzieciom oraz młodzieży, wyznacza ona więc model środowiska społecznego w związku z tym powinna przygotować swoich podopiecznych do prawidłowego funkcjonowania w dorosłym życiu. Szkoła staje się miejscem nasilonych procesów socjalizacji oraz budowania swojej hierarchii wartości, lecz jest także miejscem, które coraz częściej sprawia iż w uczniach uruchamiają się mechanizmy obronne, do których należą również zachowania agresywne i przemoc.
Powszechnie wiadomo iż bardzo duży wpływ na zjawisko przemocy i agresji wśród uczniów mają mass media, a więc kino, telewizja, czy czasopisma dla młodzieży. rAudycje poświęcane przez środki masowego przekazu zjawiskom gwałtu i przemocy wpływają decydująco na kształtowanie poczucia zagrożenia i jednocześnie na zasięg stosowania przemocyr1; . Braun-Gałkowska twierdzi, że rtelewizja dostarczająca wielu wzorów zachowania agresywnego wpływa na wszystkie aspekty postaw wobec innych, a więc na ich element: poznawczy, emocjonalny, behawioralny r11; czyli dotyczący zewnętrznych zachowańr1; . Jak dowodzi teoria desensytyzacji która jest jedną z psychologicznych teorii oddziaływania scen przemocy, r1;wielokrotna ekspozycja scen przemocy w telewizji i innych środkach masowego przekazu powoduje przyzwyczajanie się odbiorców do tego typu bodźców i zmniejsza dyskomfort psychiczny związany z ich doświadczaniem, co prowadzi do wzrostu tolerancji widza na przemoc stosowaną w życiu, jak również do przekonania o rnormalnościr1; przemocyr1; . rOglądanie przemocy w środkach masowego przekazu zwiększa nie tylko tolerancję widza na przemoc czy też uczy go nowych aspołecznych zachowań, ale również zaburza poczucie bezpieczeństwa, prowadząc do powstawania lęków i niepokojówr1; .
Źródła agresji i przemocy to tematyka rozległa która wymaga sporej wiedzy ogólnej i znajomości zagadnień z psychologii rozwojowej. Ważne są poszczególne etapy rozwoju człowieka, ponieważ na każdym z tych etapów agresja odgrywa inną rolę. Podsumowując trzeba stwierdzić, że ujawnienie agresji i przemocy zależy od wzajemnego oddziaływania między takimi elementami, jak: biologiczne uwarunkowanie człowieka, wrodzone czy też wyuczone wzory postępowania oraz cech sytuacji społecznej.
Podział i kryteria form przemocy i agresji
Agresja może ujawniać się w wielu formach i stąd też można wyróżnić kilka rodzajów agresji. Zachowania agresywne można podzielić ze względu na formę jaką przyjmują albo przeciw komu lub czemu te zachowania są skierowane. I tak możemy wyróżnić agresję fizyczną, bezpośrednią, pośrednią i słowną.
Poprzez agresję fizyczną charakteryzuje się atakiem na inną osobę, w ataku tym atakujący posługuje się określonymi narzędziami bądź też częściami ciała wyrządzając krzywdę lub straty osobie która jest przedmiotem agresji. rNa agresję fizyczną składać się mogą takie pojedyncze zachowania jak: uderzenie, potrącenie, szarpanie, wyrywanie przedmiotów, podstawianie nogi, kopanie itp. Reakcje mimiczne: wykrzywianie się, przedrzeźnianie, posługiwanie się przedmiotami w toku agresji, rzucanie, uderzanie, kłucie .
Agresję fizyczną możemy dodatkowo podzielić na agresję fizyczną bezpośrednią i pośrednią. Zachowania agresywne bezpośrednie najczęściej przybierają formę bójek, drażnienia, wybuchów złości skierowanej na kogoś lub coś. Z kolei agresja fizyczna pośrednia, rktóra mając za cel wyrządzenie szkody określonemu przedmiotowi nie przybiera formy bezpośredniego ataku na tenże przedmiot, np. przeszkadzanie komuś w wykonaniu jakichś czynności, dokuczanie poprzez sprawianie przykrości lub drażnienie danej osoby, sporządzanie obraźliwych rysunków, chowanie przedmiotów należących do danej osoby, ich psucie bądź przywłaszczanier1; .
Innym typem zachowań agresywnych to tzw. agresja słowna. rAtak słowny polegać może na: grożeniu, straszeniu będącym zapowiedzią przykrych konsekwencji jakie czekają daną osobę, jeśli nie zachowa się ona zgodnie z wolą agresora. Może ona przybrać postać werbalnego odbierania bądź ograniczania swobody i uprawień przysługujących danej osobie, np. odsuwanie od pewnych form czynności, zabranianie uczestnictwa w pewnych pracach, zabawach itp. Jedna z form jest także podawanie fałszywych informacji w celu wprowadzenia w błąd bądź tez wypowiedzi powodujące poniżenie osoby atakowanej. Wyśmiewanie, kpiny, złośliwe uwagi połączone z naśladowanie gestów, mimiki, wyglądu, sposobu zachowania się drugiej osoby, złośliwe przezwiska, to niestety zachowania dość nagminne występujące w grupach rówieśniczych. Dotkliwość tych postaci agresji bywa często znacznie większa niż agresji fizycznej, bowiem ranią one godność osoby będącej przedmiotem agresji, narażają ją na upokorzenie i ośmieszenier1; .
Agresja ma wiele form i przejawów. Badacze tematu wyróżnili cztery podstawowe rodzaje w zależności od źródeł powstawania takich zachowań. Pierwszą z nich jest agresja instrumentalna, która rkształtuje się pod wpływem dotychczasowych doświadczeń życiowych. Forma działania instrumentalnego dotyczy procesu ruczenia się walkir1;. Przykładem agresji instrumentalnej u dziecka jest sytuacja, kiedy w razie odmowy żądań rodziców młody człowiek grozi zniszczeniem przedmiotu lub zdemolowaniem mieszkaniar1; . Jeśli natomiast motywem agresji jest pobudka wewnętrzna, która nie jest związana z żadną korzyścią, a sprawia ból i przykrość to mamy do czynienia z agresją afektywną.
Kolejną wyróżnioną kategorią agresji jest agresja frustracyjna, która może manifestować się w postaci: gniewu, wrogości, przypisywaniu innym winy za swoje niepowodzenia. Każda frustracja prowadzi do jakiejś formy agresji. Zagadnienie frustracji poruszał J. Dollard według którego rzachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś celu. W dążeniu tym mogą wystąpić pewne trudności, uniemożliwiające jego osiągnięcier1; . Wiąże się to z zablokowaniem działania człowieka w realizacji jego dążeń co powoduje odruch agresji w kierunku źródła frustracji.
Następnym rodzajem zachowania agresywnego jest agresja naśladowcza, która przejawia się bardzo często w modelowaniu zachowań matki, ojca, sąsiadów lub innych osób dorosłych lub tez osób które są wzorem idola dla agresora. W takiej sytuacji zostaje uruchomiony model identyfikacji z daną osobą bądź grupą.
Ostatnim rodzajem agresji jest agresja patologiczna. Ten wariant rma swoje podłoże w funkcjonowaniu określonych mechanizmów psychicznych. Formy zachowań agresywnych maja swoje podłoże w przypadku niektórych chorób nerwowych lub psychicznych. Patologiczne podłoże agresji można stwierdzić u uczniów: nadpobudliwych ruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników, psychopatów. U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo agresji sprzyjają konflikty ze środowiskiem społecznym. U epileptyków atak agresji poprzedza złośliwość oraz dokuczliwość. Schizofrenik w ataku szału staje się wysoce agresywny i całkowicie nie kontroluje swojego zachowania. Podobne objawy agresji występują u oligofreników. Psychopaci natomiast nie liczą się z potrzebami innych. Nie potrafią się do kogoś przywiązać emocjonalnie lub kochać. Wobec tego przyjmują postawy antagonistyczne w stosunku do innych ludzi. Nastawieni są z góry na agresję. Pojawia się u tych osób oziębłość uczuciowar1; .
Przemoc, stanowiąc środek do realizacji pewnych celów może posiadać charakter instrumentalny, lub charakter bezinteresowny, gdy sprawca czerpie radość z faktu, iż znęca się on nad ofiarą. Okrucieństwo często jest przejawem dobrej zabawy i chęcią zaspokojenia potrzeb doznawania przyjemności. Podział według kryterium stanu emocjonalnego sprawców, dzieli przemoc na spontaniczną, nazywaną gorącą oraz instrumentalną, zwaną chłodną.
U podstaw Przemocy gorącej leży furia, która wywołana jest frustracją i niemocą. rFuria jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. Często doświadczenie takiej furii ma charakter ekstatyczny, w jej wyniku dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem. Furia, wynikająca z frustracji i niemożności, prowadzi w rezultacie do aktów przemocy. Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością, gniewem, agresją, furią. Towarzyszą jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu. Przemoc ta jest najłatwiej zauważalna, szybko się pojawia i stosunkowo szybko znikar1; .
Drugim rodzajem przemocy jest przemoc chłodna. Przemoc ta jest uwarunkowana obyczajami, kulturą oraz psychiką danego człowieka. rCzłowiek stosujący chłodną przemoc realizuje scenariusz przemocy r11; zapisany i utrwalony wzór postępowania, którego wcześniej się nauczył. Do wyzwolenia tej przemocy niepotrzebna jest furia, gniew czy intencja zniszczenia lub zaszkodzenia komuś. Chłodna przemoc to realizacja roli, w którą wpisane jest dokonanie zemsty, często te formę przemocy uważa się za usprawiedliwioną. Przemoc chłodna to przemoc, która wyłania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania maja pozytywne cele. Tak więc może ona wyłaniać się z pewnego umysłowego porządku, który sprawca realizuje. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Przemoc ta najczęściej rozwija się na gruncie autorytarnych modeli współżycia między ludźmi i kierowania nimir1; .
Następnym rodzajem przemocy jest przemoc symboliczna. Przemoc ta prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej, neguje wzory zachowania i obyczajów wyniesionych z domu, modele odbiegające od panującej kultury.
Tak jak agresja może być bezpośrednia i pośrednia taki przemoc może być interpersonalna i strukturalna. Przemoc interpersonalna to przemoc która ma rtwarzr1;, i dokonuje się w bezpośrednio w stosunkach międzyludzkich. W przeciwieństwie do przemocy interpersonalnej, przemoc strukturalna jest bezgłośna i wydaje się pochodzić od natury. rPrzemoc strukturalna znajduje się w strukturach społecznych w społecznej świadomości, w procesach socjalizacji obowiązujących w danej kulturze. Często ten rodzaj przemocy odbierany jest jako coś naturalnego. Nie musi zawierać fizycznego ataku, zamiaru fizycznej napaści czy zamiaru psychicznego zranieniar1; .
rDo złych zachowań prowadzi wiele dróg, ale większość dzieci wybiera pozytywną ścieżkę życia. Są jednak takie które pozostawione same sobie, bez pomocy dorosłych, na pewnym etapie życia zatracają swój pozytywny wizerunek. Uważają, że agresją i przemocą poradzą sobie ze swoimi problemami. Potrzebna jest pomoc dorosłego wyrażająca się wsparciem emocjonalnym, dającym dziecku wiarę w siebie, budującym jego poczucie własnej wartościr1; .
